Η οντολογική διαφορά και ο διαχωρισμός Ακτίστου και κτιστού

Christ and the Solar System, the invisible God, the firstborn of all creation

«Κοινή πάντες οι άγιοι πατέρες
επί της ακτίστου φασί τριάδος
ουκ έστιν ευρείν όνομα της
φύσεως δηλωτικόν»
Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων,
Λόγος 3,2,10, ΓΠΣ, τ. Α', 664].

Σοφία Ντρέκου

«Τελειωτάτην ακαταληψίαν» χαρακτηρίζουν οι άγιοι Πατέρες την Αγία Τριάδα. Τα δε ονόματα που εμείς χρησιμοποιούμε προς δήλωση της θείας ουσίας είναι καταχρηστικά και άκρως συμβατικά προκειμένου να δυνηθούμε κατά χάριν να κατανοήσουμε, δια της παχυλότητος της ημετέρας διανοητικής κτιστότητος, την οντολογική ακαταληψία που μας χαρακτηρίζει ατενίζοντες την Παναγία και Αδιαίρετη Τριαδική Θεότητα.

Η βασικότερη, ουσιαστικότερη, αληθέστερη, ακραιφνότερη, διαφορά στους χώρους της δογματικής Ορθοδόξου διδασκαλίας της Εκκλησίας μας είναι η οντολογική διαφορά και ο διαχωρισμός Ακτίστου και κτιστού. Αυτή τη διαφορά κομίζει ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και γι' αυτήν ιδιαίτερα λαμπρύνεται. 

Η κοσμική ενοποίηση υπερβαίνει τους διαχωρισμούς και αναζητεί την υπέρβαση στην ψυχική ευφορία της αναγέννησης μας.

Ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης λέγει ότι, τα δημιουργήματα είναι από το μη ον και ό,τι είναι από τον Θεό είναι άκτιστο. Οπότε, ο Λόγος είναι από την ουσία του Θεού Πατρός; Είναι άκτιστος. Το Άγιον Πνεύμα είναι από τον Θεό; Είναι άκτιστο. Η δόξα είναι από τον Θεό; Είναι άκτιστος. Η χάρις είναι από τον Θεό ή όχι; Αν είναι από τον Θεό, είναι άκτιστος. Αυτά είναι τα πιο βασικά κατηγορήματα της πατερικής σκέψεως.

Οπότε, δεν είναι το άκτιστο, απλώς, εκείνο το οποίο δεν έχει καταγωγή. Αν κανείς το πάρη από φιλοσοφικής απόψεως, αν κάτι έχεο αιτία, τότε πρέπει να είναι κτίσμα, διότι μόνο ο Θεός είναι αναίτιος.

Ο Άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης, λέει ότι με τον διαχωρισμό μεταξύ κτιστού-ακτίστου, υπάρχουν δύο ριζικά διαφορετικά πράγματα. Το ένα είναι ο Θεός και το άλλο είναι κτίση, δηλαδή το αιώνιο και αυθύπαρκτο Ον και τα δημιούργημά Του.

Σύμφωνα με αυτή τη διάκριση έχουμε τη δυνατότητα να αντιληφθούμε και τις συνέπειες που άπτονται αυτής της παραδοχής, που ως κύριο στόχο στους Έλληνες πατέρες, δε θέλει να υπομνηματίσει απλώς την απόλυτη κυριαρχία του όντος όντος πάνω σε όλη την κτίση, αφού τη δημιουργεί από την ανυπαρξία -πράγμα το οποίο στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία δε νοείται- αλλά πρώτιστα να καταδείξει ότι ο Θεός δημιουργεί κάτι ριζικά διάφορο ως προς την ουσία του, πράγμα επίσης ξένο προς την Ελληνική σκέψη. Η κτίση ποιοτικά σε τίποτα δε μοιάζει με το Θεό, ο οποίος είναι υπεύθυνος για την ύπαρξή της.

Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, ο Θεός είναι ο διαρκώς παρέχων την ουσία, αλλά και τη ζωή και τη σοφία και τη θέωση στην κτίση. Αλλά ο Θεός είναι Αυτός ο οποίος συγκρατεί και συγκροτεί το παν στο είναι, δηλαδή κατ' ελάχιστο στην παρουσία της ουσίας του.

«Ο Θεός είναι ο διαρκώς παρέχων την ουσία,» παρέχει την ουσία του ως ταυτότητα η διαφοροποιημένη σε ότι ονομάζουμε άκτιστη ενέργεια;

«το αιώνιο και αυθύπαρκτο Ον και τα δημιουργήματα Του.» οι ανάγκες διαχωρισμού στο θεολογικό λόγο υπαγορεύονται από γνωστικούς περιορισμούς;

«Η κτίση ποιοτικά σε τίποτα δε μοιάζει με το Θεό» οδηγεί στην αδυναμία ανάπτυξης διανοητικής επαφής και συναισθηματικής επικοινωνίας;

Ο εντοπισμός της διαφορετικότητας στην ποιότητα με ποιά διαδικασία προσδιορίζεται;

«ουκ έστιν ευρείν όνομα της φύσεως δηλωτικόν» το κατανοώ σαν δήλωση αδυναμίας λεκτικής που προέρχεται από αποδοχή διανοητικής ανεπάρκειας (ευρείν);

Η διαφορά Ακτίστου και κτιστού είναι οντολογική, είναι διαφορά ποιότητας και φύσεως. Αυτό εξωτερικεύεται δια των Ακτίστων θείων ενεργειών του Θεού, γεγονός που καθιστούν τον άνθρωπο εν δυνάμει «κοινωνό» τους κατά χάριν, χωρίς ταυτόχρονα να καταλύεται το απροσπέλαστον της Θείας ουσίας που παραμένει αμέθεκτον, ακοινώνητον, απροσριόριστον, ακατανόητον, αμέριστον.


Κτιστό


Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Θεολογία, Κτιστό (ή και Κτίση) ονομάζεται ολόκληρη η δημιουργία του Θεού, «υλική και πνευματική»[1] στην οποία συμπεριλαμβάνονται όχι μόνο το σύμπαν, ο ουρανός, ο γήινος κόσμος ή το σώμα του ανθρώπου, αλλά και ο κόσμος των αγγέλων όπως και αυτή η άυλη και πνευματική ψυχή»[2].

Η Ορθόδοξη πατερική θεώρηση περί κόσμου δεν ταυτίζεται με την πλατωνική[3] διάκριση μεταξύ υλικού και πνευματικού ή σωματικού και ψυχικού που έχει μια σαφή διαρχική και δυαλιστική προέλευση[4] αλλά μόνο την «διάκριση ανάμεσα στον Δημιουργό και στη δημιουργία, ανάμεσα στο κτιστό και στο άκτιστο»[5], διαχωρίζοντας το γεγονός ότι η κτίση είναι προϊόν των ενεργειών του Θεού, της «βούλησης και της δύναμης αυτού»[6] το οποίο είναι διαφορετικό «από την ουσία του κτίστη»[2] Θεού. Στην Ορθόδοξη Θεολογία υπάρχει «δημιουργία από το μη όν, δεν υπάρχουν αρχέτυπα, ως αγένητες ιδέες, αλλά μόνο... θελήματα στη θεία βούληση και το κυριότερο η σχέση μετοχής βρίσκεται ανάμεσα στο άκτιστο και το κτιστό, για να γίνει το δεύτερο κατά χάρη όμοιο με το πρώτο»[7].

Έτσι, κατά τον Νίκο Ματσούκα, η μετάπλαση του αρχαιοελληνικού οντολογικού συστήματος υπό τους Ορθοδόξους θεολόγους έφερε σε ύπαρξη κάτι «τελείως αντίθετο προς τη φιλοσοφική διάκριση μεταξύ αγένητου και γενητού»[8]. Με αυτές τις θέσεις διαφωνεί ο Παναγιώτης Χρήστου, ο οποίος αν και δέχεται ότι «οι Έλληνες φιλόσοφοι... δεν έδωσαν στη δημιουργία τον χαρακτήρα που αυτή έχει στον Χριστιανισμό», χαρακτηρίζει την άποψη περί απόλυτης αντίθεσης μεταξύ ελληνικής και χριστιανικής οντολογίας ως «υπεραπλούστευση των γεγονότων», καθώς θεωρεί ότι «οι έννοιες περί άκτιστου και κτιστού, με όλες τις επί μέρους πτυχές, υπάρχουν και στα δύο συστήματα».[9]

Ετυμολογία και ιστορικό πλαίσιο

Η λέξη «κτιστό» παράγεται από το ρήμα «κτίζω». Πρόκειται για ρήμα που εμφανίζεται καθ' όλη την περίοδο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, κυρίως με τη σημασία του «ιδρύω (πόλη), αποικίζω», επίσης μερικές φορές «χτίζω, οικοδομώ» και σπανιότερα «επινοώ, εφευρίσκω, φέρνω σε ύπαρξη, καθιστώ»[10]. Η λέξη πήρε νέα σημασιολογική διάσταση όταν χρησιμοποιήθηκε από τους Εβδομήκοντα, και γενικότερα από τους ελληνόφωνους Ιουδαίους, για να δηλώσει ειδικά τις δημιουργικές πράξεις του Θεού. Αυτή η χρήση καθιερώθηκε στην Καινή Διαθήκη, καθώς και στα μεταποστολικά συγγράμματα. Συνεπώς, στη βιβλική και χριστιανική ορολογία η «κτίση" περιλαμβάνει όλα όσα έφερε ο Θεός σε ύπαρξη. Η λέξη «κτιστό" δηλώνει αυτό που έχει κτιστεί, ενώ εμμέσως δηλώνει επίσης τις ιδιότητες της κτίσης όπως αυτές ορίστηκαν από τους χριστιανούς ερμηνευτές ανά τους αιώνες, ιδίως στο λεκτικό ζευγάρι «κτιστό-άκτιστο».

Η αναλυτική προσέγγιση περί του κτιστού έγινε από τον Αθανάσιο Αλεξανδρείας με αφορμή την αρειανική διαμάχη, καθότι στάθηκε απαραίτητο στην επιχειρηματολογία του να ξεχωρίσει τη γέννηση του Λόγου, η οποία κατά την Ορθόδοξη δογματική γίνεται αχρόνως και δεν αποτελεί πράξη κτίσεως, από την κτίση του κόσμου, η οποία γίνεται εν χρόνω. Με αυτόν τον τρόπο ο Αθανάσιος διαχώρισε τα πράγματα από τον Ωριγένη, ο οποίος θεωρούσε την κτίση του κόσμου επίσης ως ένα αχρονικό γεγονός, με το επιχείρημα ότι, εφόσον ο Θεός είναι άτρεπτος, δηλαδή αμετάβλητος, ήταν ανέκαθεν Παντοκράτορας ως Κτίστης του κόσμου, και επομένως ο κτιστός κόσμος επίσης υπήρχε ανέκαθεν. Ο Αθανάσιος ήταν αυτός επίσης που καθιέρωσε την έννοια περί κτίσεως εκ του μηδενός (ex nihilo), δήλωση που σημαίνει ότι η κτίση, εκτός από έχουσα συγκεκριμένη αρχή ύπαρξης στον χρόνο, δεν προέρχεται οντολογικώς από την ουσία/φύση του Θεού, σε αντίθεση με τον αχρόνως γεννηθέντα Λόγο, που προέρχεται από την ουσία του Θεού.[11]

Υποσημειώσεις
1. Πατρώνος Π. Γεώργιος, Θεολογία και Ορθόδοξο βίωμα - Θέματα θεολογικού προβληματισμού και Ορθόδοξης πνευματικότητας, Δόμος, Αθήνα 1994, σελ. 79.
3. Σχόλιο του δογματολόγου Ν. Ματσούκα στην υποσημ. #9 του κεφ. Α' στο Δαμασκηνός Ιωάννης, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως (μτφρ. Ν. Ματσούκα), Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 458.
4. Πατρώνος, Θεολογία..., στο ίδιο.
5. στο ίδιο, σελ. 78.
6. Έκδοσις ακριβής..., ό.π., σελ. 51.
7. Ματσούκας Α. Νίκος, Ιστορία της Φιλοσοφίας, 7η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 277.
8. Ματσούκας Α. Νίκος, Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 109.
9. Παναγιώτης Χρήστου, "Uncreated and Created, Unbegotten and Begotten in the Theology of Athanasius of Alexandria", Augustinianum 13, Roma 1973, σ. 399-409. Ενημέρωση στις 4 Απριλίου 2008.
10. A Greek-English Lexicon, Liddell & Scott Αρχειοθετήθηκε 2009-11-29 στο Wayback Machine.. Ενημερώθηκε στις 14 Μαΐου 2008.
11. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, «Η έννοια της δημιουργίας στον Άγιο Αθανάσιο", Θέματα Ορθοδόξου θεολογίας, Άρτος Ζωής, 1973, σελ. 9-32. wikipedia.org

ΠερισσότεραΘεολογίαΆγιο Πνεύμα


Δεν υπάρχουν σχόλια: