Η απεικόνιση του Ιησού Χριστού στην εκκλησιαστική ζωγραφική (αγιογραφία) Εικονογραφικοί τύποι με αναλυτική ιστορική επεξήγηση

God the Geometer: Από χειρόγραφο της Βίβλου του 12ου

αιώνα (Κώδικας Vindobonensis 2554), το οποίο φυλάσσεται

στην Αίθουσα Αυστριακής Εθνικής Βιβλιοθήκης στη Βιέννη

Εικονογραφικοί τύποι του Ιησού Χριστού 

Η απεικόνιση του Ιησού Χριστού στην

εκκλησιαστική ζωγραφική (αγιογραφία)

Γράφει ο Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης

θεολόγος/εκπαιδευτικός, συγγραφέας*

Επιμέλεια Σοφία Ντρέκου, Αρθρογράφος

(Sophia Drekou, BSc in Psychology)

Τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, τους αιώνες των διωγμών, η χριστιανική ζωγραφική στις κατακόμβες ήταν κατά κύριο λόγο συμβολική. Έτσι, ο Χριστός απεικονιζόταν ως αρνάκι (ο θυσιασθείς Αμνός του Θεού) ή ψάρι (επειδή οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν τη λέξη ιχθύς ως ακροστιχίδα της φράσης «Ιησούς Χριστός, Θεού Υιός, Σωτήρ»), αλλά και με τη μορφή του Ορφέα, του μουσικού που, σύμφωνα με τους αρχαίους ελληνικούς μύθους, με τη μουσική του γοήτευε ακόμη και τα άγρια ζώα – όπως ο Κύριος, με τη διδασκαλία του, μπορούσε να εξημερώσει και άγριες ψυχές.

Ο Ιησούς Χριστός ως Ορφέας, κατακόμβη αγίων Μερκελίνου και Πέτρου, Ρώμη

Αρκετές φορές απεικονιζόταν ως φιλόσοφος, με τήβεννο (τον χαρακτηριστικό μανδύα των αρχαίων φιλοσόφων), καθώς και με τη μορφή του καλού ποιμένα (βοσκού), που μεταφέρει στους ώμους του το κουρασμένο πρόβατο, που είχε χαθεί και Εκείνος το αναζήτησε για να το διασώσει και να το φροντίσει (παραβολή που διηγήθηκε ο ίδιος ο Ιησούς, βλ. στο κατά Λουκάν ευαγγέλιο, κεφ. 15, στίχ. 1-7).

Εικ. Ιησού Χριστού, ο Καλός Ποιμήν (κατακόμβη)

Έχουμε επίσης ανάγλυφες παραστάσεις με τον Ιησού Χριστό σε μαρμάρινες χριστιανικές σαρκοφάγους, ιδίως του 4ου αιώνα. Σε αυτές τις απεικονίσεις ο Ιησούς παριστάνεται γενικά ως νέος αγένειος (χωρίς γένια).

Από τους επόμενους αιώνες ωστόσο έχουμε προσωπογραφίες του Ιησού Χριστού με την εμφάνιση που γνωρίζουμε και σήμερα, με κοντά γένια και μακριά μαλλιά, χτενισμένα στη μέση και τυλιγμένα πίσω από την κεφαλή σε πλεξούδα.

 

Πορτρέτο του Ιησού, Ουόλτερ Σάλμαν, Σικάγο 1935

Η αρχαιότερη γνωστή απεικόνισή του με αυτή τη μορφή είναι η πασίγνωστη εικόνα του 6ου αιώνα από την ιερά μονή του όρους Σινά, που τον παρουσιάζει από τη μία πλευρά γλυκό και γαλήνιο και από την άλλη αυστηρό, συμβολίζοντας τις δύο όψεις που βλέπουν οι άνθρωποι στον Θεό, την αγάπη και τη δικαιοσύνη.

Ο Χριστός Παντοκράτωρ είναι εικόνα κηρόχυτης

εγκαυστικής τεχνικής που διασώζεται στη Μονή

του Όρους Σινά. Χρονολογείται γύρω στον 6ο αιώνα

και καταλαμβάνει σημαντική θέση στην εκκλησιαστική

αγιογραφική τέχνη. Η εικόνα, διαστάσεων 84 x 45,5 εκ.,

θεωρείται ως μία από τις πιο πιστές απεικονίσεις

της μορφής του Χριστού.

Άραγε, πόσο κοντά στην πραγματική του εμφάνιση μπορεί να είναι οι απεικονίσεις αυτές;

Κατ’ αρχάς, αυτή η απεικόνιση αντιστοιχεί στην εμφάνιση ενός είδους Ιουδαίων αφιερωμένων στον Θεό, οι οποίοι δεν έκοβαν τα μαλλιά τους, όπως ο βιβλικός Σαμψών (βιβλίο Κριταί, 13, 5, στην Παλαιά Διαθήκη: «και σίδηρος επί την κεφαλήν αυτού ουκ αναβήσεται», δηλ. δεν θα κοπούν τα μαλλιά του, «ὅτι ναζὶρ Θεοῦ ἔσται τὸ παιδάριον ἀπὸ τῆς κοιλίας, καὶ αὐτὸς ἄρξεται σῶσαι τὸν Ἰσραὴλ ἐκ χειρὸς Φυλιστιΐμ»). Ονομάζονταν «ναζιραίοι», δηλαδή αφιερωμένοι.

Ο Ιησούς Χριστός λεγόταν Ναζωραίος λόγω της ανατροφής του στην πόλη Ναζαρέτ και γνωρίζουμε ότι δεν ήταν ναζιραίος, αφού οι ναζιραίοι π.χ. δεν έπιναν κρασί, ενώ εκείνος χρησιμοποίησε άρτο και οίνο (ψωμί και κρασί) για να συστήσει (να διαμορφώσει, να δημιουργήσει) το μυστήριο της θείας μετάληψης [βλ. σχετικά www.oodegr.com]. Ωστόσο, η εμφάνισή του στις αγιογραφίες ακολουθεί αυτό το πρότυπο.

Η εμφάνιση αυτή παραδίδεται από την παράδοση, όμως έχει δύο ακόμη στοιχεία που συνηγορούν υπέρ της: (α) τις εμφανίσεις του Ιησού Χριστού στους αγίους και σε άλλους ανθρώπους, όλες τις εποχές μέχρι τις μέρες μας, (β) τη μυστηριώδη αποτύπωση ενός ανθρώπινου σώματος στη λεγόμενη «Σινδόνη του Τορίνο», ένα σεντόνι που φυλάσσεται από το Μεσαίωνα ως θρησκευτικό και αρχαιολογικό κειμήλιο στο Τορίνο της Ιταλίας και θεωρείται ως το σεντόνι με το οποίο, σύμφωνα με τα ευαγγέλια, τύλιξαν το σώμα του Κυρίου και το ενταφίασαν.

Είναι αξιοπρόσεκτο ότι ο άγιος Παΐσιος έδωσε οδηγίες στις μοναχές της ιεράς μονής Σουρωτής να αγιογραφήσουν τη μορφή του Ιησού Χριστού όπως τον είχε αντικρύσει ο ίδιος, στην εμφάνιση του Κυρίου που είχε αποβεί καθοριστική για τη ζωή του.

Εικ. Ιησού Χριστού, κατά το όραμα του αγίου Παϊσίου

Η Σινδόνη, εξάλλου, κατά κάποιους, ταυτίζεται με τη λεγόμενη «αχειροποίητη εικόνα» της Έδεσσας της Συρίας ή «ιερό μανδήλιο», μια μυστηριώδη απεικόνιση του προσώπου του Ιησού Χριστού, που, σύμφωνα με τις πηγές, ανακαλύφθηκε εντοιχισμένη σε κρύπτη του τείχους τον 6ο αιώνα μ.Χ. Η εικόνα αυτή μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη τον 10ο αι. μ.Χ. και πιθανώς κλάπηκε από τους σταυροφόρους της 4ης Σταυροφορίας, όταν το 1204 κατέλαβαν και λεηλάτησαν την ΚΠολη.

Η μορφή του «ανθρώπου της Σινδόνης» ταιριάζει απολύτως στα χαρακτηριστικά του Ιησού Χριστού που έχουν καθιερωθεί στη ζωγραφική και, αν ταυτίζεται με το «ιερό μανδήλιο» δίνει μια απάντηση για την καθιέρωση του συγκεκριμένου εικονογραφικού προτύπου στην απεικόνισή του. Ωστόσο πολλοί απορρίπτουν την αυθεντικότητα της Σινδόνης και η ραδιοχρονολόγησή της με άνθρακα 14 το 1988, η οποία την τοποθέτησε μεταξύ 13ου και 14ου αιώνα ενίσχυσε περισσότερο την αμφισβήτηση – παρότι και η εγκυρότητα της ίδιας της ραδιοχρονολόγησης έχει αμφισβητηθεί επίσης με αξιοπρόσεκτα τεχνικά επιχειρήματα από ειδικούς.

Εικ. Ιησού Χριστού, σύγκριση εικόνας Σινά με Σινδόνη του Τορίνο

Περισσότερα για το ζήτημα της λεγόμενης Ιεράς Σινδόνης, στο αφιέρωμα που είχαμε επιμεληθεί εδώ: oodegr.com » Η Σινδόνη τού Τορίνο.

Επίσης, λεπτομέρειες για τις αρχικές απεικονίσεις του Ιησού Χριστού μπορείτε να δείτε στα παρακάτω άρθρα:

Κων. Λαγού, ιστορικού, «Πώς απεικόνιζαν τον Ιησού οι πρώτοι Χριστιανοί;»

Σταύρου Μουντουφάρη, «Ποιο ήταν το αληθινό πρόσωπο του Ιησού;»

Συμβολισμοί στις εικόνες Του

Η ζωγραφική ιερών προσώπων της χριστιανικής Ιστορίας και σκηνών από τη ζωή τους χαρακτηρίζεται αγιογραφία (επειδή στα αρχαία ελληνικά «γράφω» = ζωγραφίζω). Πρόκειται για μια τέχνη εκκλησιαστική και όχι ατομική, η οποία γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της κατά τα βυζαντινά χρόνια και ιδιαίτερα τους τελευταίους αιώνες της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Είναι εκκλησιαστική και όχι ατομική τέχνη, επειδή δεν αποσκοπεί στην απεικόνιση ενός προσώπου όπως ακριβώς ήταν ή ενός γεγονότος όπως συνέβη (ή όπως τα φαντάστηκε ένας συγκεκριμένος καλλιτέχνης), αλλά στην έκφραση της διδασκαλίας της Εκκλησίας για την πνευματική κατάσταση ενός προσώπου και για το νόημα ενός γεγονότος. Γι’ αυτό, κάθε πρόσωπο και γεγονός αγιογραφείται με βάση ένα συγκεκριμένο πρότυπο, πάντα ίδιο στα βασικά στοιχεία που περιλαμβάνει, τα οποία έχουν το καθένα και κάποιον συγκεκριμένο συμβολισμό.

Η γέννηση του Χριστού του 1938, Τοιχογραφία του Φώτη Κόντογλου

στο παρεκκλήσιο Αγ. Ειρήνης οικ. Γ. Πεσεματζόγλου στη Κηφισιά

Έτσι, αν δούμε ορθόδοξες αγιογραφίες της γέννησης του Χριστού π.χ., είναι όλες όμοιες στα βασικά στοιχεία τους, παρότι κάθε αγιογράφος μπορεί να προσθέσει, να αφαιρέσει ή να τροποποιήσει κάποιες λεπτομέρειες και φυσικά ένας άριστος αγιογράφος ξεχωρίζει από κάποιον συνάδελφό του με μέτριες ικανότητες. Ενώ, αν δούμε ζωγραφικούς πίνακες με θέμα τη γέννηση του Χριστού από δυτικοευρωπαίους (ή και Έλληνες) ζωγράφους, που φιλοτεχνούν έργα «κοσμικής» ζωγραφικής (δηλ. όχι εκκλησιαστικής), θα παρατηρήσουμε ότι κάθε πίνακας μπορεί να είναι διαφορετικός, επειδή εκφράζει τη φαντασία του καλλιτέχνη για το συμβάν που απεικονίζει ή ακόμη και τα προσωπικά συναισθήματα που του ενέπνευσε.

Δείτε: Η Εικόνα της Γέννησης του Χριστού στην Ανατολή και την Δύση

Φυσικά, στην αγιογράφηση ενός προσώπου δίνεται προσοχή για την απεικόνισή του κοντά στην πραγματική μορφή του (αν τη γνωρίζουμε), όμως κυρίως αυτό που ενδιαφέρει είναι η συμβολική απεικόνιση της πνευματικής του κατάστασης – ένας άγιος ή μια αγία δηλαδή απεικονίζεται περίπου σαν πνεύμα, χωρίς να τονίζονται οι τρεις διαστάσεις του υλικού σώματος, συχνά σε χρυσό φόντο (που συμβολίζει το Φως του Θεού) και οπωσδήποτε με φωτοστέφανο γύρω στο κεφάλι, που σημαίνει την ένωση με την αγαθή ενέργεια του Θεού, τη θεία χάρη· απεικονίζεται δηλαδή, συμβολικά, ως πρόσωπο που βρίσκεται στη βασιλεία του Θεού και όχι στον κόσμο στον οποίο ζούμε προς το παρόν εμείς.

Έτσι, και οι εικόνες του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού περιέχουν άφθονα συμβολικά στοιχεία, που νομίζουμε πως αξίζει να αποκρυπτογραφήσουμε.

Christ Almighty 1896, Βίκτορ Βασνετσόφ

Христос Вседержител, Viktor Vasnetsov

Κατ’ αρχάς, στο φωτοστέφανο που φέρει στην κεφαλή του σχεδιάζεται ένας σταυρός, που σημαίνει φυσικά ότι αυτό το πρόσωπο σταυρώθηκε για τη σωτηρία των ανθρώπων. Στα τρία σκέλη του σταυρού, που είναι ορατά (το λεγόμενο «τρισσακτινωτόν»), συχνά γράφεται η λέξη «ο Ων», δηλαδή «Εκείνος που υπάρχει». Η λέξη ων είναι μετοχή του ρήματος εἰμί (είμαι, υπάρχω) και τα τρία γένη της είναι ων, ούσα, ον (το ουδέτερο έχει παραμείνει στα νέα ελληνικά ουσιαστικοποιημένο, ως «το ον», ένα υπαρκτό πλάσμα). Ο Ων είναι το όνομα, με το οποίο μετέφρασαν οι «70 μεταφραστές» της Παλαιάς Διαθήκης την εβραϊκή λέξη Γιαχβέ, με την οποία ο Θεός συστήθηκε στο Μωυσή, σύμφωνα με το 2ο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, την Έξοδο (κεφ. 3), όταν μίλησε μαζί του για πρώτη φορά και τον έστειλε να πάρει τους Ιουδαίους από την Αίγυπτο και να τους οδηγήσει στη «γη της επαγγελίας», από την οποία είχαν φύγει οι πρόγονοί τους τέσσερις αιώνες νωρίτερα.

Οι χριστιανοί γράφουμε το όνομα αυτό στο φωτοστέφανο του Χριστού, για να δηλώσουμε ότι ο Θεός, που μίλησε στο Μωυσή, είναι το δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδας, ο Υιός, εκείνο που αργότερα επρόκειτο να γίνει άνθρωπος – γι’ αυτό στην Αγία Γραφή ότι πρόσωπο αυτό, αν και μιλάει ως Θεός, συγχρόνως χαρακτηρίζεται «άγγελος» (αγγελιαφόρος), επειδή μεταφέρει το θέλημα του Θεού Πατέρα, που είναι ταυτόχρονα το θέλημα του Τριαδικού Θεού (επειδή, σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας, τα τρία θεία Πρόσωπα έχουν ενότητα θέλησης και ενέργειας): «Ὤφθη δὲ αὐτῷ ἄγγελος Κυρίου ἐν πυρὶ φλογὸς ἐκ τοῦ βάτου» (Έξοδος, 3, 2), «ὤφθη αὐτῷ ἐν τῇ ἐρήμῳ τοῦ ὄρους Σινᾶ ἄγγελος Κυρίου ἐν φλογὶ πυρὸς βάτου» (Καινή Διαθήκη, Πράξεις των αποστόλων, 7, 30, βλ. και στίχ. 35).

Εξάλλου, πάντα στο χέρι κρατεί ο Ιησούς Χριστός είτε ένα βιβλίο είτε ένα ειλητάριο (μια περγαμηνή), επειδή ο ίδιος θεωρείται ότι είναι ο «ένσαρκος Λόγος του Θεού», σύμφωνα με το κατά Ιωάννην ευαγγέλιο. Δεν κρατεί βιβλίο ή ειλητάριο μόνο στις εικόνες όπου απεικονίζεται γυμνός, όπως στη βάπτιση και τη σταύρωσή του.

Εικ. Ιησού Χριστού ιαπωνική

A Japanese depiction of Jesus

Τέλος, ο Ιησούς αγιογραφείται κατά κανόνα να φορεί δύο ενδύματα, που αντιστοιχούν ιστορικά στα πραγματικά ενδύματα που φορούσαν οι άνθρωποι της εποχής του: εσωτερικά τον χιτώνα και εξωτερικά το ιμάτιο. Όμως ο χιτώνας που φορεί ζωγραφίζεται πάντοτε με κόκκινο χρώμα, ενώ το ιμάτιο με μπλε· αυτό συμβολίζει ότι ο Ιησούς Χριστός ήταν εξαρχής Θεός και στη συνέχεια έγινε άνθρωπος. 

Αντίστοιχα, η Θεοτόκος απεικονίζεται πάντοτε με δύο ενδύματα, από τα οποία όμως το εσωτερικό είναι μπλε και το εξωτερικό (το μαφόριο, που καλύπτει και την κεφαλή της) είναι κόκκινο, επειδή η Θεοτόκος εξαρχής ήταν άνθρωπος και στη συνέχεια έλαβε τη χάρη του Θεού και έγινε, όχι Θεά, αλλά το αγιότερο ανθρώπινο πρόσωπο που μπορεί να υπάρξει, λόγω της πλήρους ένωσής της με τον ενανθρωπήσαντα Υιό του Θεού, που απέκτησε σάρκα από τη σάρκα της.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στην εικόνα της ανάστασης, της ανάληψης και της μεταμόρφωσης του Χριστού (ενός επεισοδίου που διηγούνται τα ευαγγέλια, Ματθ. 12, 1-9, Μάρκ. 9, 2-10, Λουκ. 9, 28-36, ενώ βλ. και Ιω. 1, 14, Β' Πέτρου 1, 16-18 – κατά το επεισόδιο αυτό, που την ανάμνησή του γιορτάζουμε στις 6 Αυγούστου, ο Κύριος έλαμψε σαν ήλιος μπροστά σε τρεις μαθητές του, τον Πέτρο, τον Ιάκωβο και τον Ιωάννη, ενώ οι προφήτες Μωυσής και Ηλίας εμφανίστηκαν και συζητούσαν μαζί του), ο Κύριος εικονίζεται μέσα σε ένα πλαίσιο κυκλικού ή ωοειδούς (οβάλ) σχήματος και φωτεινού χρώματος, που χαρακτηρίζεται «δόξα» και αναπαριστά το Φως του Θεού. Αυτή η λέξη, δόξα, στη γλώσσα της Αγίας Γραφής συνήθως σημαίνει φως και αποτελεί μετάφραση της εβραϊκής φράσης νέφες Γιαχβέ («δόξα Κυρίου», δηλ. το Φως του Θεού), που υπάρχει στο πρωτότυπο, εβραϊκό κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης.

Ας προσθέσουμε και ότι, όταν ο Ιησούς Χριστός αγιογραφείται ως νήπιο στην αγκαλιά της Μητέρας του («αγκαλοφορούμενος»), εικονίζεται με έκφραση ώριμου και σοβαρού ανθρώπου και μάλιστα με υπερβολικά πλατύ μέτωπο, στοιχεία που συμβολίζουν ότι και ως νήπιο είχε θεία σοφία και πλήρη αυτοσυνειδησία της ταυτότητάς του – γι’ αυτό και στο ευαγγέλιο αντιμετωπίζεται ως «βασιλεύς», Κύριος και Σωτήρας από τους αγγέλους και τους ανθρώπους του Θεού ακόμη και κατά την κυοφορία του ή αμέσως μετά τη γέννησή του [βλ. Ματθ. 2, 1-12 (η προσκύνηση των Μάγων), και Λουκ. κεφ. 1, 41-43, κεφ. 2, 8-12 και 25-38], ενώ σε ηλικία 12 ετών φανέρωσε και ρητά την αυτοσυνειδησία του χαρακτηρίζοντας τον Ναό «σπίτι του Πατέρα του» (Λουκ. 2, 49).

Άλλες απεικονίσεις του Ιησού Χριστού

Στα βυζαντινά χρόνια, εποχή ακμής της ορθόδοξης αγιογραφίας, διαμορφώθηκαν διάφοροι «εικονογραφικοί τύποι» του Ιησού Χριστού, δηλαδή καθιερωμένες απεικονίσεις του. Οι εικονογραφικοί αυτοί τύποι αποσκοπούν στην «οπτικοποίηση» διαφόρων προφητειών της Παλαιάς Διαθήκης για την ενανθρώπησή του ή στοιχείων της αποστολής του, με στόχο τη βαθύτερη εισαγωγή των ανθρώπων στο νόημα που, κατά τους χριστιανούς, έχουν όλα αυτά.

Ο Παλαιός των ημερών

Εικ. Ιησού Χριστού, Παλαιός των Ημερών

Στον προφήτη Δανιήλ, στην Παλαιά Διαθήκη, εμφανίστηκε η μορφή ενός θείου όντος, με κατάλευκα μαλλιά και ενδύματα, που χαρακτηρίζεται «ο Παλαιός των ημερών»· καθόταν σε θρόνο σαν από φωτιά και αναρίθμητοι άγγελοι «λειτουργούσαν γι’ Αυτόν». Προς αυτόν ήρθε ο Μεσσίας ως «υιός ανθρώπου» και έλαβε την εξουσία της αιώνιας (πνευματικής) βασιλείας του (Δανιήλ, κεφ. 7).

Η μορφή αυτή απεικονίζεται στην ορθόδοξη αγιογραφία ως εικονογραφικός τύπος του Χριστού. Τα μαλλιά και τα ρούχα του Παλαιού των ημερών θεωρούνται λευκά λόγω της φωτεινότητάς του και όχι λόγω «γεροντικής ηλικίας», η δε εμφάνισή του θεωρείται ως μία εμφάνιση του Υιού και Λόγου του Θεού πριν την ενανθρώπησή του και όχι εμφάνιση του Θεού Πατέρα. Γενικά ο Θεός Πατήρ, σύμφωνα με τους αγίους διδασκάλους του χριστιανισμού, είναι πάντοτε αόρατος και όσες «εμφανίσεις του Θεού» κι αν συναντούμε στην Παλαιά Διαθήκη αφορούν στον Υιό.

Εικ. Ιησού Χριστού, Παλαιός των Ημερών, 

Ναός Αγίου Στεφάνου στην Καστοριά

Παρόλα αυτά, στη μεσαιωνική δυτική Ευρώπη ο Παλαιός των ημερών εξελήφθη (ερμηνεύθηκε) ως ο ίδιος ο Θεός Πατέρας και αυτό έδωσε την έμπνευση στην καθιερωμένη «απεικόνιση του Θεού» ως ενός ηλικιωμένου προσώπου με μακριά, άσπρα μαλλιά και γένια, όπως τον βλέπουμε π.χ. στην περίφημη τοιχογραφία του Μιχαήλ Άγγελου στην οροφή της Καπέλα Σιστίνα, στο Βατικανό. Η απεικόνιση αυτή εισήχθη και στον δικό μας ιστορικό και γεωγραφικό χώρο κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, με συνέπεια την αγιογράφηση πολλών εικόνων της «Αγίας Τριάδος» όπου ο Θεός Πατήρ απεικονίζεται με αυτόν τον τρόπο – ενώ ορθότερο είναι η Αγία Τριάδα να παριστάνεται με τη μορφή των τριών «αγγέλων» στη σκηνή της φιλοξενίας του Αβραάμ, από το κεφ. 18 της Γένεσης.

Ότι οι αγιογραφίες με τον Παλαιό των ημερών εικονίζουν το Χριστό, είναι φανερό από την επιγραφή IC XC (δηλ. «Ιησούς Χριστός», το πρώτο και το τελευταίο γράμμα κάθε λέξης με το ς λατινικό, όπως το έγραφαν οι Βυζαντινοί), καθώς και από το χαρακτηριστικό φωτοστέφανο με τον εγγεγραμμένο σταυρό.

Ο Μεγάλης Βουλής Άγγελος

Εικ. Ιησού Χριστού, Μεγάλης Βουλής Άγγελος, 

 Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου των Φιλανθρωπηνών

«Μεγάλης Βουλής Άγγελος» σημαίνει «αγγελιαφόρος της μεγάλης απόφασης» (άγγελος = αγγελιαφόρος). Ο Ιησούς Χριστός χαρακτηρίζεται έτσι από τον προφήτη Ησαΐα, στην Παλαιά Διαθήκη, γύρω στο 800 π.Χ.: «ὅτι παιδίον ἐγενήθη ἡμῖν, υἱὸς καὶ ἐδόθη ἡμῖν..., καὶ καλεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ μεγάλης βουλῆς ἄγγελός, θαυμαστὸς σύμβουλος, Θεὸς ἰσχυρός, ἐξουσιαστής, ἄρχων εἰρήνης, πατὴρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος·» (Ησαΐας, 9, 6).

Αν και ο Χριστός χαρακτηρίζεται «άγγελος» με τη γενική έννοια του όρου και όχι με την έννοια ότι ανήκει σ’ εκείνα τα όντα που ονομάζονται «άγγελοι» στην Αγία Γραφή, όμως, επειδή η ορθόδοξη αγιογραφία, όπως είπαμε, είναι συμβολική τέχνη, καθιερώθηκε να απεικονίζεται με τον εικονογραφικό τύπο των αγγέλων, δηλαδή αγένειος (άλλωστε η προφητεία μιλάει για τη γέννησή του) και με φτερά στην πλάτη.

Ο Εμμανουήλ

Ο Εμμανουήλ ή Ο της Μεγάλης Βουλής Άγγελος. 

Άθως, Ι. Μονή Ζωγράφου, 18ος αιώνας

Πάλι στο βιβλίο του προφήτη Ησαΐα διαβάζουμε, στην προφητεία του προς τον βασιλιά Άχαζ: «ἰδοὺ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει, καὶ τέξεται υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλ» (Ησαΐας, 7, 14), δηλαδή «ορίστε, η παρθένος θα μείνει έγκυος, θα γεννήσει γιο και θα του δώσεις το όνομα Εμμανουήλ».

Το Εμμανουήλ δεν είναι όνομα, αλλά φράση της εβραϊκής γλώσσας που σημαίνει «ο Θεός είναι μαζί μας». Εξηγείται εξάλλου στην Καινή Διαθήκη από τον ευαγγελιστή Ματθαίο, ο οποίος αναφέρει την προφητεία ως εκπληρωμένη στη γέννηση του Χριστού και προσθέτει «ὅ ἐστιν μεθερμηνευόμενον μεθ' ἡμῶν ὁ Θεός» (Ματθ. 1, 23), δηλ. «το οποίο μεταφράζεται “ο Θεός μαζί μας”». Οι χριστιανοί μετατρέψαμε το συμβολικό αυτό όνομα σε ανθρώπινο όνομα, ώστε να δίνουμε στα παιδιά μας ονόματα που παραπέμπουν στον Ιησού Χριστό (όπως συμβαίνει και με τα ονόματα Χρίστος και Σωτήρης, δηλ., ακριβέστερα, Σωτήριος).

Εμπνευσμένος από τη συγκεκριμένη προφητεία του προφήτη Ησαΐα δημιουργήθηκε ένας εικονογραφικός τύπος του Χριστού, που τον παρουσιάζει αγένειο ή με εφηβικό ίουλο (το πρώτο χνούδι που εμφανίζεται στα εφηβικά μάγουλα) και την επιγραφή «Ο Εμμανουήλ».

Ο Αναπεσών

Εικ. Ιησού Χριστού, Ο Αναπεσών

Ο Ιησούς Χριστός αγιογραφείται ως παιδί ή έφηβος, να κοιμάται, με ανοιχτά όμως τα μάτια, και δίπλα του η Μητέρα του, σε μια στιγμή τρυφερής φροντίδας, να τον σκεπάζει. Στην εικόνα συνήθως περιλαμβάνονται και άγγελοι, ένας από τους οποίους που κρατεί τα «σύμβολα του Πάθους» (του μαρτυρίου του Χριστού), δηλαδή τον σταυρό, τη λόγχη του στρατιώτη, που τον τραυμάτισε στην πλευρά, και το καλάμι με το σφουγγάρι, με το οποίο κάποιοι από τους θεατές της σταύρωσης πότισαν τον σταυρωμένο Ιησού, όταν είχε ζητήσει νερό, με ξίδι! (βλ. Ιωάνν. 19, 28-30). Ο άγγελος αυτός μερικές φορές εικονίζεται πίσω από την κεφαλή του νεαρού Ιησού, σαν εκείνος να ονειρεύεται το μέλλον του καθώς κοιμάται.

Εικ. Ιησού Χριστού, Ο Αναπεσών 2, Μανουήλ Πανσέληνος

«Αναπεσών» σημαίνει «μισοξαπλωμένος» και ο εικονογραφικός αυτός τύπος προέρχεται από την πανάρχαια προφητεία για το Μεσσία, που έδωσε ο πατριάρχης Ιακώβ, εγγονός του Αβραάμ, στον γιο του, τον Ιούδα, από τον οποίο καταγόταν, σε βάθος χρόνου περίπου 2000 ετών, ο Χριστός: «Ἀναπεσὼν ἐκοιμήθης ὡς λέων καὶ ὡς σκύμνος λέοντος, τίς ἐγερεῖ αὐτόν;» (δηλ. «έγειρες και κοιμήθηκες όπως το λιοντάρι και το λιονταράκι· ποιος τολμά να το ξυπνήσει;», Γένεσις, 49, 9).

Η προφητεία επαναλαμβάνεται σχεδόν αυτολεξί τετρακόσια χρόνια αργότερα, από τον μάγο Βαλαάμ, εχθρό των Ισραηλιτών, που όμως υποχώρησε απέναντι στη δύναμη του Θεού, κατά την πορεία τους στην έρημο με οδηγό τον Μωυσή (στο 3ο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, Αριθμοί, 24, 9). Το νόημα αυτής της παρομοίωσης είναι ότι, όπως το λιοντάρι κοιμάται, αλλά κανείς δεν τολμά να το ενοχλήσει, γιατί ακόμη και τότε προκαλεί τρόμο στους εχθρούς του, έτσι και ο Μεσσίας θα πέσει, θα θανατωθεί και φαινομενικά θα ηττηθεί, αλλά στην πραγματικότητα θα είναι ζωντανός και νικητής.

Ο Μέγας Αρχιερεύς

Αντίγραφο από χειρόγραφο στο Αγιογραφείο της Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου

Οι χριστιανοί αποδεχόμαστε ως μέγιστο (και μόνο) αρχιερέα του αληθινού Θεού τον Ιησού Χριστό. Η ιεροσύνη που έχουν οι άνθρωποι (η ιδιότητα των ιερέων δηλαδή) δεν είναι κάποιο δικό τους αξίωμα, αλλά συμμετοχή στην ιεροσύνη του Χριστού.

Βέβαια, ο χαρακτηρισμός του Κυρίου ως «Αρχιερέα» είναι μεταφορικός, όπως μεταφορικός είναι και ο χαρακτηρισμός του ως Βασιλέα, Λυτρωτή (ότι πρόσφερε τη ζωή του σαν να «πλήρωσε λύτρα» για την απελευθέρωση των ανθρώπων από την αιχμαλωσία), Νυμφίου, Αμνού κ.ά. Οι όροι αυτοί θέλουν να δείξουν κάτι που οι χριστιανοί το θεωρούμε πραγματικό, αλλά παρουσιάζοντάς το μεταφορικά, σαν μέσα από παραδείγματα διαφόρων τομέων της ανθρώπινης ζωής.

Εξάλλου και οι όροι Υιός, Λόγος και Σοφία του Θεού δανείζονται λέξεις από καταστάσεις του δικού μας κόσμου, για να εκφράσουν πνευματικές, «υπερκόσμιες» καταστάσεις, για τις οποίες αισθανόμαστε ότι δεν έχουμε λέξεις ώστε να μιλήσουμε κυριολεκτικά, επειδή διαφέρουν από τη δική μας εμπειρία και καθημερινότητα.

Αρχιερέας λοιπόν χαρακτηρίζεται ο Ιησούς με την έννοια ότι πρόσφερε την ύψιστη θυσία λατρείας προς τον Θεό, όπως οι ιερείς και οι αρχιερείς των αρχαίων θρησκειών (και προπαντός της ιουδαϊκής θρησκείας, στην Παλαιά Διαθήκη) τελούσαν θυσίες ως προσφορές λατρείας προς τον Θεό. Εκείνοι θυσίαζαν ζώα ή καρπούς, ενώ σε πολλές ειδωλολατρικές θρησκείες θυσίαζαν και ανθρώπους (οι ανθρωποθυσίες απαγορεύονται από τον Θεό στην Παλαιά Διαθήκη). Ο Ιησούς Χριστός όμως τέλεσε την ύψιστη θυσία, προσφέροντας τη ζωή του.

Η προσφορά του έγινε από αγάπη προς τον Θεό Πατέρα του και προς τους ανθρώπους και προς όλη την κτίση (όλο το σύμπαν), που θεωρούμε ότι ανακαινίζεται και ενοποιείται μέσω της θυσίας του, γι’ αυτό αναγνωρίζεται ως πράξη λατρείας προς τον Θεό, σαν να είναι ιερέας που τέλεσε την άριστη θεία λειτουργία.

Η θυσία του Χριστού θεωρείται η τέλεια θυσία, διότι:

(α) Δεν θυσίασε ένα άλλο θύμα, όπως ήδη είπαμε, αλλά πρόσφερε ως θυσία την ίδια τη ζωή του.

(β) Ο ίδιος, ως θύμα, είναι το πιο εκλεκτό δώρο προς τον Θεό, γιατί είναι αναμάρτητος άνθρωπος (ο μόνος) και συγχρόνως ο Υιός του Θεού.

(γ) Κάθε ιερέας και αρχιερέας προσφέρει τις θυσίες του για να σωθεί και ο ίδιος και όλος ο λαός. Ο Χριστός όμως θυσιάστηκε μόνο για χάρη των άλλων, αφού ο ίδιος δεν χρειαζόταν σωτηρία (επισήμανση του αποστόλου Παύλου στην επιστολή προς Εβραίους, 4, 14 – 5, 10 και 7, 26-28).

Η αρχιεροσύνη του Χριστού (η ιδέα ότι ο Μεσσίας δεν θα είναι μόνο βασιλιάς, αλλά και αρχιερέας) έχει τις ρίζες της στην Παλαιά Διαθήκη, όπου ένας μυστηριώδης άνθρωπος, ο Μελχισεδέκ, που ήταν «βασιλέας Σαλήμ» (δηλ. ειρήνης), αλλά και «ιερεύς του Θεού του Υψίστου», πρόσφερε ψωμί και κρασί στον Αβραάμ – που ταξίδευε με την οικογένειά του, το προσωπικό και τα κοπάδια προς τον τόπο που θα του υποδείκνυε ο Θεός – και εκείνος του δώρησε το ένα δέκατο από τα υπάρχοντά του (Γένεσις, 14, 17-20). 

Στη συνέχεια ο Μελχισεδέκ χάθηκε από την ιστορική αφήγηση χωρίς ν’ αφήσει ίχνη και αργότερα θεωρήθηκε «προτύπωση» του Μεσσία (προτύπωση σημαίνει προφητική προεικόνιση, μέσα από ένα πραγματικό πρόσωπο ή γεγονός, ενός μελλοντικού προσώπου ή γεγονότος). Έτσι, στην Παλαιά Διαθήκη βρίσκουμε το στίχο «συ ιερεύς εις τον αιώνα κατά την τάξιν Μελχισεδέκ» (βιβλίο Ψαλμοί, ψαλμός 109, στίχ. 4), στίχο που επαναλαμβάνεται στην Καινή Διαθήκη ως αναφερόμενος στον Χριστό (προς Εβραίους, κεφ. 5 - 7).

Λόγω αυτών των σκέψεων διαμορφώθηκε ένας εικονογραφικός τύπος του Χριστού που ονομάζεται «Ο Μέγας Αρχιερεύς» και τον παριστάνει με στολή χριστιανού αρχιερέα (επισκόπου), με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τη μίτρα (ένα αντίγραφο του βυζαντινού βασιλικού στέμματος, που το φόρεσαν οι επίσκοποι τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, για να εκπροσωπήσουν με κύρος τους υπόδουλους χριστιανούς έναντι των Τούρκων) και το ωμοφόριο, δηλ. μια υφασμάτινη ταινία που φοριέται στους ώμους και συμβολίζει το «χαμένο πρόβατο» από την παραβολή που είπε ο Χριστός (Λουκ. 15, 1-7 – μιλήσαμε νωρίτερα γι’ αυτό), δηλ. τον κάθε ένα ιδιαίτερο άνθρωπο που έχει ανάγκη και που ο επίσκοπος έχει χρέος να τον αναζητήσει και να τον βοηθήσει.

Πολλές φορές η επιγραφή της εικόνας γράφει: «Ο Βασιλεύς των βασιλευόντων και Μέγας Αρχιερεύς». Η πρώτη φράση είναι από την πρώτη επιστολή του αποστόλου Παύλου προς τον μαθητή του Τιμόθεο (Α΄ προς Τιμόθεον) 6, 15 «ο βασιλεύς των βασιλευόντων και κύριος των κυριευόντων», ενώ «βασιλεύς βασιλέων και κύριος κυρίων» χαρακτηρίζεται ο Χριστός και στην Αποκάλυψη, 17, 14 και 19, 16. Αυτό σημαίνει ότι ο Χριστός αναγνωρίζεται ως ο μέγιστος βασιλιάς, που βασιλεύει πάνω σε όλους τους βασιλιάδες, τους άρχοντες και τους μεγιστάνες των εθνών και των λαών· ο χαρακτηρισμός αυτός έχει και ένα βαθύ κοινωνικό περιεχόμενο, αφού φανερώνει ότι, για να είναι άξιος του τίτλου και της εξουσίας του ένας βασιλιάς ή άρχοντας πρέπει να κυβερνά με τον κανόνα που όρισε ο Χριστός: «όποιος θέλει να είναι πρώτος, πρέπει να είναι υπηρέτης των άλλων» (Ματθ. 20, 25-28).

Ο «εν ετέρα μορφή»

Εικ. Ιησού Χριστού, Ο εν ετέρα μορφή,

Μανουήλ Πανσέληνος, Πρωτάτο Αγίου Όρους

Σύμφωνα με τον ευαγγελιστή Λουκά, την ημέρα της ανάστασής του ο Ιησούς Χριστός εμφανίστηκε σε δύο μαθητές του, από τον ευρύτερο κύκλο του, καθώς πήγαιναν προς το χωριό Εμμαούς. Αρχικά δεν τον γνώρισαν, γιατί έτσι το θέλησε εκείνος. Μίλησε μαζί τους, τους εξήγησε τις προφητείες για τον θάνατό του, τους έκανε να νιώσουν τις καρδιές τους «καιόμενες» και τελικά, αφού τον πίεσαν να μείνει μαζί τους για δείπνο, τον αναγνώρισαν όταν έκοψε το ψωμί και τους το πρόσφερε (Λουκ. 24, 13-35).

Ο ευαγγελιστής Μάρκος αναφέρει ότι στους δύο αυτούς μαθητές ο Κύριος εμφανίστηκε «εν ετέρα μορφή» (δηλ. με διαφορετική μορφή, Μάρκ. 16, 12). Έτσι, διαμορφώθηκε ένας εικονογραφικός τύπος που παρουσιάζει τον Ιησού με μορφή διαφορετική από εκείνη που ξέρουμε, απεικονίζοντας την εμφάνισή του σ’ αυτό το περιστατικό, με όλες τις συμβολικές και σημασιολογικές συνδηλώσεις της.

Εικόνες σχετικές με το «θείο δράμα» (τα Πάθη του Κυρίου)

Ο Νυμφίος

Αυτήν την εικόνα του Νυμφίου είχε στο κελλί του ο άγιος Παΐσιος.

Αγιογράφοι, η Αδελφότης Κυρίλλου ιερομονάχου, Νέα Σκήτη - Άγιο Όρος

Σύμφωνα με τις ευαγγελικές διηγήσεις, οι Ρωμαίοι στρατιώτες που βασάνισαν τον Ιησού πριν από τη σταύρωσή του (μέρος της διαδικασίας της σταύρωσης, ιδίως η φραγγέλωση, η μαστίγωση με το απάνθρωπο φραγγέλιο, που ξέσχιζε το σώμα) θέλησαν επιπλέον να τον εξευτελίσουν, γελοιοποιώντας τον χαρακτηρισμό του ως «βασιλέα των Ιουδαίων», που σύμφωνα με το συκοφαντικό κατηγορητήριο απέδιδε ο ίδιος στον εαυτό του, όντας «επαναστάτης κατά της Ρώμης». Έτσι, αντί για στέμμα, κάρφωσαν στο κεφάλι του ένα στεφάνι από αγκάθια, αντί για βασιλική πορφύρα του φόρεσαν τον μανδύα ενός στρατιώτη και αντί για σκήπτρο του έβαλαν στο χέρι ένα καλάμι, και στη συνέχεια υποκρίνονταν προς τον προσκυνούν, λέγοντας «Χαίρε, ο βασιλεύς των Ιουδαίων», ενώ παίρνοντας το καλάμι από το χέρι του, τον χτυπούσαν με αυτό στο κεφάλι (Ματθ. 27, 27-31, Μάρκ. 15, 16-20, Ιωάνν. 19, 1-6).

Κατά τις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας η πορεία του Χριστού προς το Πάθος εκφράζεται στην Εκκλησία με την πασίγνωστη εικόνα του «Νυμφίου», στην οποία ο Κύριος εικονίζεται με τα χλευαστικά σύμβολα, που γελοιοποιούσαν το βασιλικό του αξίωμα.

Η απεικόνιση αυτή, εκτός από το ιστορικό της υπόβαθρο, διαθέτει και βαθιά θεολογική σημασία: φανερώνει ότι ο Ιησούς δεν είναι πολιτικός βασιλιάς, αλλά πνευματικός, ένας βασιλιάς που δεν ήρθε στον κόσμο για να τον υπηρετούν, αλλά για να υπηρετήσει εκείνος τους ανθρώπους και να προσφέρει τη ζωή του σαν λύτρο «αντί πολλών» (Ματθ. 20, 25-28).

Ποια είναι η έννοια του χαρακτηρισμού του 

Κυρίου ημών Ιησού Χριστού ως «Νυμφίου»;

Στη διδασκαλία του Ιησού Χριστού περιλαμβάνονται παραβολές, όπου παρομοιάζει τον εαυτό του με νυμφίο (γαμπρό), την αποστολή του στον κόσμο με γάμο και τον παράδεισο με το εορταστικό τραπέζι αυτού του γάμου: «ὡμοιώθη ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν ἀνθρώπῳ βασιλεῖ, ὅστις ἐποίησε γάμους τῷ υἱῷ αὐτοῦ...» (Ματθ. 22, 2), «Τότε ὁμοιωθήσεται ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν δέκα παρθένοις, αἵτινες λαβοῦσαι τὰς λαμπάδας ἀυτῶν ἐξῆλθον εἰς ἀπάντησιν τοῦ νυμφίου...» (Ματθ. 25, 1), «καὶ εἶπεν αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς· μὴ δύνανται οἱ υἱοὶ τοῦ νυμφῶνος, ἐν ᾧ ὁ νυμφίος μετ᾿ αὐτῶν ἐστι, νηστεύειν; ὅσον χρόνον μεθ᾿ ἑαυτῶν ἔχουσι τὸν νυμφίον, οὐ δύνανται νηστεύειν. ἐλεύσονται δὲ ἡμέραι ὅταν ἀπαρθῇ ἀπ᾿ αὐτῶν ὁ νυμφίος, καὶ τότε νηστεύσουσιν ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις» (Μάρκ. 2, 19-20). 

Τη μεταφορική αυτή έκφραση ακολουθεί και ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, χαρακτηρίζοντας τον Ιησού «νυμφίο» και τον εαυτό του «φίλο του νυμφίου»: «ὁ ἔχων τὴν νύμφην νυμφίος ἐστίν· ὁ δὲ φίλος τοῦ νυμφίου ὁ ἑστηκὼς καὶ ἀκούων αὐτοῦ, χαρᾷ χαίρει διὰ τὴν φωνὴν τοῦ νυμφίου. αὕτη οὖν ἡ χαρὰ ἡ ἐμὴ πεπλήρωται» (Ιωάνν. 3, 29).

Και η Αποκάλυψις, το τελευταίο βιβλίο της Καινής Διαθήκης και ολόκληρης της Αγίας Γραφής, κλείνει με την εικόνα του παραδείσου ως μιας πόλης ολόλαμπρης «σὰν νύμφη στολισμένη διὰ τὸν ἄνδρα της» (Αποκ. 21, 2) και με την εικόνα των γάμων «τοῦ Ἀρνίου τοῦ ἐσφαγμένου ἀπὸ καταβολῆς κόσμου» (δηλ. του Ιησού Χριστού, του «Αμνού του Θεού», που θυσιάστηκε «ὡς πρόβατον ἐπὶ σφαγήν», Ησαΐας, 53, 7) και της Νύμφης του (Αποκ. κεφ. 19, 6-9, κεφ. 21, 9-10 και 22, 17).

Από τις προαναφερθείσες παραβολές των δέκα παρθένων (Ματθ. 25, 1-13) και των βασιλικών γάμων (Ματθ. 22, 1-14) εμπνέονται και τα πασίγνωστα τροπάρια (ύμνοι) της Μεγάλης Εβδομάδας «Ἰδού ὁ Νυμφίος ἔρχεται ἐν τῷ μέσῳ τῆς νυκτός» και «Τὸν νυμφῶνά σου βλέπω, Σωτήρ μου, κεκοσμημένον», ενώ η εικόνα με τον Ιησού δεμένο, με το ακάνθινο στεφάνι στο κεφάλι του, το καλάμι στα χέρια και την κόκκινη χλευαστική χλαμύδα, ονομάζεται στην Εκκλησία «Ο Νυμφίος». Και ο επιτάφιος στολίζεται με λουλούδια, σαν να πρόκειται πράγματι για το γάμο Του. Είναι «Ὁ Νυμφίος ὁ κάλλει ὡραῖος παρὰ πάντας ἀνθρώπους», κατά το υπέροχο τροπάριο της Μεγάλης Δευτέρας, έκφραση βασισμένη στον σπουδαίο χριστολογικό Ψαλμό 44 της Παλαιάς Διαθήκης.

Έτσι αντιμετωπίζεται ο Ιησούς Χριστός σαν «νυμφίος» (γαμπρός) ενός γάμου, σαν ενας νέος που πηγαίνει να νυμφευθεί (να παντρευτεί), ενώ στην πραγματικότητα πηγαίνει – με τη θέλησή του – να σταυρωθεί.

Ποια όμως είναι η Νύμφη αυτού του Νυμφίου;

Εμείς. Ο άνθρωπος. Η ανθρώπινη φύση, το σύνολο της ανθρωπότητας και ο κάθε άνθρωπος ιδιαιτέρως, προσκεκλημένος να ενωθεί με τον Χριστό και διά του Χριστού με τον Τριαδικό Θεό, όπως η νύμφη ενώνεται με τον νυμφίο της. Με αυτά και άλλα παρόμοια (όπως το Άσμα Ασμάτων, ένα ερωτικό ποίημα που περιλαμβάνεται στην Παλαιά Διαθήκη ως ιδιαίτερο βιβλίο και ερμηνεύεται από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως αλληγορία της σχέσης Θεού και ανθρώπων) θεμελιώνεται η βασική διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας ότι σωτηρία είναι η ένωση του ανθρώπου με τον Θεό εν Χριστώ. Γι’ αυτό και ο Ιησούς Χριστός δεν θα μπορούσε να έχει νυμφευθεί μία γυναίκα, γιατί είναι ο Νυμφίος της Εκκλησίας, ο δικός μας ουράνιος Νυμφίος, ανδρών και γυναικών.

Η σταύρωση

Αγιογραφική αναπαράσταση της σταύρωσης, από τον Θεοφάνη τον Κρητικό,

16ος αιώνας στη Μονή Σταυρονικήτα στο Άγιον Όρος, όπου διακρίνεται ο

Άγιος Λογγίνος με στρατιωτική στολή και φωτοστέφανο. (εικ. από εδώ)

Για την απεικόνιση του Ιησού Χριστού πάνω στο σταυρό, στην ορθόδοξη εικόνα της Σταύρωσης, αξίζει να επισημάνουμε μερικές λεπτομέρειες.

1. Στην εικόνα αυτή ο Κύριος παριστάνεται νεκρός, όχι ζωντανός· έχει γερμένη την κεφαλή και τα μάτια κλειστά, ενώ η πλευρά του αιμορραγεί στο σημείο όπου τον τραυμάτισε η λόγχη του στρατιώτη, μετά τον θάνατό του. Κάτω από τον σταυρό παριστάνονται η Θεοτόκος και ο απόστολος Ιωάννης (στον οποίο ο Χριστός ανέθεσε την προστασία της Μητέρας του από εκεί και πέρα, Ιωάνν. 19, 26-27) και πιθανόν και άλλες γυναίκες, από τις μαθήτριες του Ιησού, που έφτασαν κάτω από τον σταυρό, ενώ οι άνδρες μαθητές του – πλην του Ιωάννη – είχαν κρυφτεί από τον τρόμο τους. Είναι γνωστά αυτά.

Εικονίζεται όμως και ο Εκατόνταρχος, ο οποίος, σύμφωνα με τα ευαγγέλια, πίστεψε στον Χριστό βλέποντας το σκοτάδι και τον σεισμό κατά τον θάνατό του και, όπως γνωρίζουμε από την εκκλησιαστική Ιστορία, στη συνέχεια συνελήφθη από το ρωμαϊκό στρατό και θανατώθηκε ως μάρτυρας. Η απεικόνισή του εκεί δεν είναι τυχαία, αλλά δίνει ένα μήνυμα αποδοχής κάθε ανθρώπου από τον Θεό και δυνατότητας του καθενός μας να αλλάξει εντελώς τον εσωτερικό του εαυτό και την ζωή του και, από «σταυρωτής του Χριστού», να γίνει άγιος.

2. Στην πραγματικότητα, το σώμα του Χριστού πάνω στο σταυρό πρέπει να ήταν καταπληγωμένο και καταματωμένο και η όψη του θα προκαλούσε φρίκη και οίκτο. Όμως στις εικόνες παρουσιάζεται ήρεμο, αξιοπρεπές, σχεδόν χωρίς πληγές, με ελάχιστο μόνον αίμα στα σημεία των καρφιών και στην πλευρά. Αυτό οφείλεται στο ότι η ορθόδοξη αγιογραφία δεν αποσκοπεί να σοκάρει, ούτε να προκαλέσει συναισθηματική φόρτιση, αλλά απευθύνεται στο νου και προσπαθεί να εξηγήσει στον θεατή το νόημα που η Εκκλησία – μέσω των αγίων διδασκάλων της, ανδρών και γυναικών – δίνει στα γεγονότα.

Γι’ αυτό εξάλλου η κορυφαία δραματική στιγμή του θείου Πάθους, ο βασανισμός και η σταύρωση του Ιησού Χριστού, εκφράζεται στην εκκλησία με τη βραδινή τελετή της Μεγάλης Πέμπτης (την «ακολουθία των Αγίων Παθών», όπου διαβάζονται τα 12 ευαγγέλια, δηλ. 12 αποσπάσματα των τεσσάρων ευαγγελίων, που αφηγούνται τα γεγονότα), σε τόνο δραματικό μεν, αλλά ήρεμο, χωρίς πανικό, χωρίς κραυγές, και μάλιστα κλείνοντας με «κάθαρση» και ψυχική ανάπαυση των χριστιανών, με τα τελευταία, πολύ μικρά σε έκταση, από τα 12 ευαγγέλια: ο Κύριος απέθανε, το μαρτύριό του τελείωσε, οι φίλοι του τον ενταφίασαν και οι εχθροί του σφράγισαν τον τάφο και τοποθέτησαν φρουρούς, νομίζοντας πως θα σταματήσουν την ανάστασή του.

3. Τα καρφιά στα χέρια του Ιησού Χριστού σε όλες τις απεικονίσεις της σταύρωσης είναι τοποθετημένα στις παλάμες. Σήμερα όμως γνωρίζουμε ότι η θέση τους ήταν στους καρπούς. Η εσφαλμένη αυτή απεικόνιση οφείλεται στην κατάργηση της ποινής του σταυρικού θανάτου με νόμο του αγίου Κωνσταντίνου του Μεγάλου, όταν έγινε αυτοκράτορας· αυτό είναι ένα από τα σημαντικότερα μέτρα που πήρε (όχι το μόνο) για την ανακούφιση των ανθρώπων και την αποκατάσταση της αξιοπρέπειάς τους.

Η «άκρα ταπείνωσις»

Η ΑΚΡΑ ΤΑΠΕΙΝΩΣΙΣ, Δ. Χατζηαποστόλου

«Άκρα ταπείνωσις» σημαίνει το τέρμα της ταπείνωσης, το πιο ακραίο σημείο, στο οποίο ταπεινώθηκε ένα πρόσωπο. Στον Ιησού Χριστό ονομάζεται έτσι μια απεικόνιση, που τον παριστάνει νεκρό, γυμνό, με τις πληγές της σταύρωσης (όπως εμφανίζονται στην αντίστοιχη εικόνα), μπροστά στα σύμβολα του Πάθους – τον σταυρό, τη λόγχη και το καλάμι με το σφουγγάρι – και συμβολικά μέσα στον τάφο, που εικονίζεται στην κάτω μεριά. Παραδόξως, η επιγραφή του σταυρού, αντί για το αινιγματικό κατηγορητήριο «Ιησούς Ναζωραίος Βασιλεύς των Ιουδαίων», που γράφτηκε κατά διαταγήν του Πιλάτου, γράφει κάτι άλλο: «Ο Βασιλεύς της δόξης».

Η φράση αυτή φανερώνει τι είδους βασιλιάς είναι ο Χριστός: δόξα του είναι η αυτοθυσία του, νίκη του η φαινομενική ήττα του, εξουσία του η επιθυμία της σωτηρίας των ανθρώπων. «Ελήλυθεν η ώρα», δηλαδή ήρθε η ώρα, «ίνα δοξασθή ο υιός του ανθρώπου» (Ιωάνν. 12, 23) είπε ο ίδιος σε κάποιους Έλληνες που είχαν ζητήσει να τον συναντήσουν, εννοώντας πως ήρθε η ώρα του σταυρικού θανάτου του. «Ο Κύριος της δόξης» χαρακτηρίζεται και από τον απόστολο Παύλο (Α΄ προς Κορινθίους 2, 8).

Σχετικό: Ήσαν δέ, τινες Έλληνες: ο Ελληνισμός στο κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο

Και το παράδοξο αυτό ολοκληρώνεται με το ότι ο Ιησούς Χριστός δεν δοξάζεται μόνος του, αλλά δοξάζει μαζί του κάθε άνθρωπο που κάνει το βήμα να «εισέλθει στη δόξα Του», δηλαδή στο Φως του.

Απεικονίσεις του Κυρίου από τους διάφορους λαούς

Εικ. Ιησού Χριστού κινέζικη

Είναι συνηθισμένο οι άνθρωποι από διαφορετικές φυλές να απεικονίζουν τον Ιησού Χριστό και τη Θεοτόκο, αλλά και τα άλλα ιερά πρόσωπα του χριστιανισμού, δίνοντάς τους τα χαρακτηριστικά της δικής τους φυλής.

Έτσι βλέπουμε π.χ. ότι οι Βυζαντινοί απεικονίζουν τον Ιησού Χριστό ως μεσογειακό λευκό άνθρωπο, ενώ οι βόρειοι και βορειοδυτικοί ευρωπαϊκοί λαοί τον απεικονίζουν ανοιχτόχρωμο, με ξανθά ή καστανόξανθα μαλλιά. Αντίστοιχα, οι Κινέζοι τον αγιογραφούν ως Κινέζο, οι Ινδοί ως Ινδό, οι κάτοικοι της υποσαχάριας Αφρικής ως μαύρο κ.ο.κ.

Αφρικανική Παναγία

Η συνήθεια αυτή εξηγείται από το ότι για κάθε λαό – προπαντός στο παρελθόν, που οι άνθρωποι σπάνια συναντούσαν ανθρώπους άλλης φυλής – τα γνώριμα ανθρώπινα χαρακτηριστικά είναι τα δικά του, τα χαρακτηριστικά των δικών του ανθρώπων, των μελών της φυλής του.

Αυτό το φαινόμενο δεν μπορούμε να το απορρίψουμε, γιατί σκοπός της εκκλησιαστικής τέχνης δεν είναι η ρεαλιστική αναπαράσταση προσώπων ή γεγονότων, αλλά η έκφραση του νοήματος που διαθέτουν μέσα στην εκκλησιαστική τους κατανόηση. Απεικονίζοντας λοιπόν τα ιερά πρόσωπα με τα χαρακτηριστικά της φυλής τους, οι άνθρωποι διευκολύνονται να τα προσοικειωθούν (να τα κάνουν δικά τους) και να εδραιώσουν την προσωπική σχέση μαζί τους, που θα συμβάλει στην προσέγγισή τους προς τον Θεό και στην πνευματική τους αναγέννηση, τόσο στον παρόντα κόσμο όσο και στην αιωνιότητα.

Ο Κόκκινος Ιησούς Στη Γεθσημανή, του Καζούγια Ακιμότο 

Σπάνια εικόνα της Σταύρωσης στην Ιερά Μονή Θεοβαδίστου Όρους Σινά, Αγίας Αικατερίνης 8ος αιώνας

Ωστόσο, και στα νεώτερα καλλιτεχνικά ρεύματα διάφοροι ζωγράφοι απεικόνισαν τον Ιησού Χριστό ανάλογα με όσα οι ίδιοι ήθελαν να εκφράσουν, κι έτσι συναντούμε τον «Κίτρινο» και τον «Πράσινο» Χριστό του Πωλ Γκογκέν, τον «Κόκκινο Ιησού Στη Γεθσημανή» του Ιάπωνα Καζούγια Ακιμότο κ.π.ά.

Ο κίτρινος Χριστός (The Yellow Christ) του

Πωλ Γκωγκέν (1889), κίνημα του Συμβολισμού

Ως προς αυτές τις τελευταίες απεικονίσεις, που ακολουθούν τα νεώτερα καλλιτεχνικά ρεύματα, πρέπει να επισημάνουμε ότι, από εκκλησιαστική άποψη, δεν μπορούμε να δεχτούμε ως ορθό να απεικονίζει ένας καλλιτέχνης τον Ιησού Χριστό εντελώς αυθαίρετα κατά βούλησιν. Αυτό δεν σημαίνει ότι δικάζουμε και καταδικάζουμε την πρόθεση ενός καλλιτέχνη να εκφράζει ένα μήνυμα έχοντας ως όχημα τον Χριστό, και μάλιστα όταν πρόκειται για ένα μήνυμα αγάπης και ειρήνης. Όμως αυτό δυστυχώς παραβλέπει το αυθεντικό μήνυμα του ίδιου του Χριστού, που δεν είναι μόνον η πανανθρώπινη αγάπη και ειρήνη, αλλά προπαντός η ενότητα των ανθρώπων με το Θεό εν Χριστώ.

Ας προσθέσουμε ότι στον δυτικό χριστιανισμό, προπαντός στον καθολικισμό, όπου η θρησκευτικότητα εκφράστηκε εξίσου μέσω της γλυπτικής όσο και μέσω της ζωγραφικής, συναντούμε και αγάλματα του Ιησού Χριστού και των λοιπών ιερών προσώπων, μεταξύ των οποίων το διάσημο άγαλμα του Χριστού Λυτρωτή, ύψους 32 μέτρων, στην κορυφή του λόφου Κορκοβάντο, πάνω από την πόλη του Ρίο ντε Τζανέιρο στη Βραζιλία.

Christ the Redeemer - Το Άγαλμα του Χριστού Λυτρωτή στο Ρίο

του Γάλλου γλύπτη Πολ Λαντοβσκί, από το 1926 έως το 1931

Είναι γνωστό και χαρακτηριστικό το παρακάτω ποίημα:

Ο μαύρος Χριστός, αφρικανική ποίηση:

Η Γέννηση του Χριστού (2001), του Joseph 

Mulamba-Mandangi, Δημοκρατία του Κονγκό

Γυρεύω έναν ντόπιο ζωγράφο,

για να μου φτιάσει ένα μαύρο Χριστό.

Να μου ζωγραφίσει τον Κύριό μου και Πατέρα μου

μ’ έναν όμορφο χιτώνα

σαν κι αυτόν που φοράει ο δικός μου γονιός.

Άκουσέ με, Χριστέ μου και Πατέρα μου:

οι λευκοί σε παράστησαν

σαν έναν ωραίο άντρα από τη δική τους φυλή,

οι κόκκινοι Ινδιάνοι σε ζωγράφισαν ίδιο μαζί τους,

οι κίτρινοι σου δάνεισαν το χρώμα τους.

Θα αρνηθείς τώρα να πάρεις

και το δικό μου χρώμα, το μαύρο;

Πηγή: Sophia-Ntrekou.gr | Αέναη επΑνάσταση

Από το περιοδικό «Πάντα τα Έθνη» τεύχος 3, 1982

Μπορείτε να δείτε χαρακτηριστικές απεικονίσεις του Κυρίου – ιδίως της Γέννησης – από τον πολιτισμό διαφόρων λαών στις αναρτήσεις: 

• Σοφία Ντρέκου, Η Εικόνα της Γέννησης του Χριστού στην Ανατολή και τη Δύση (ανάλυση, ερμηνεία, video αφιέρωμα)

• Π.Α. Ανδριόπουλος, «Υπέροχες ζωγραφιές από 13 διαφορετικές 

χώρες: Μαύρος, κίτρινος και κόκκινος νεογέννητος Χριστός»

• "Merry Christmas" in many African languages // Joyeux Noël dans de nombreuses langues africaines // عيد ميلاد سعيد في العديد من اللغات الأفريقية Merry Christmas from Africa

• Christ is Risen!, Orthodox Metropolis of Zambia 

• Σοφία Ντρέκου, Σπάνια απεικόνιση του Ιησού Χριστού με Σπαθί - Μια εικόνα, χίλιες λέξεις - Ο σταυρός και το σπαθί

• Για την απεικόνιση του Ιησού σε νεώτερα και σύγχρονα καλλιτεχνικά ρεύματα, μπορείτε να δείτε: «Τα διαφορετικά πρόσωπα του Ιησού Χριστού μέσα από την τέχνη»

• Σοφία Ντρέκου, Σπάνια εικόνα της Σταύρωσης στην Ιερά Μονή Θεοβαδίστου Όρους Σινά, Αγίας Αικατερίνης 8ος αιώνας

Δείτε ακόμη:

• Αναλυτική περιγραφή της εικόνας της Σταύρωσης του Χριστού
• Η ΣΤΑΥΡΩΣΙΣ: Θεολογική Ερμηνεία της Βυζαντινής Εικόνας της Σταυρώσεως του Χριστού
• ΣΤΑΥΡΩΣΙΣ, θεολογική ανάλυση της εικόνας της Σταυρώσεως από τον π. Κων. Στρατηγόπουλο
• Η Ανάσταση ή Εις Άδου Κάθοδος εικόνα με αναλυτική ερμηνεία (photos & videos)


Περισσότερα Θέματα: Θ. Ρηγινιώτης, Εικόνες, Τέχνες

*Ο Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης (1971) είναι θεολόγος με λογοτεχνικά και λαογραφικά ενδιαφέροντα, έγγαμος και πατέρας μιας κόρης. Ζει και εργάζεται στο Ρέθυμνο. Η σύζυγός του ονομάζεται Ειρήνη Σπανουδάκη και η κόρη τους Νεκταρία - Μαρία (2008). Έχει διατελέσει επί σειρά ετών μέλος του Δ.Σ. του Παγκρητίου Συνδέσμου Θεολόγων, είναι συνεργάτης της Ιεράς Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου και μέλος της διαδικτυακής Ορθόδοξης Ομάδας Δογματικής Έρευνας (oodegr.com), της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρίας Ρεθύμνου και άλλων πολιτιστικών φορέων. Αρθρογραφεί επίσης σε θεολογικές ιστοσελίδες (όπως Sophia-Ntrekou.gr) και στον έντυπο και ηλεκτρονικό τοπικό τύπο, ενώ άρθρα του έχουν μεταφραστεί και δημοσιευθεί στα αγγλικά, τα γαλλικά, τα γερμανικά και τα ισπανικά.

Σχετικά Θέματα: 
► Η Εικόνα της Γέννησης του Χριστού στην Ανατολή και την Δύση
► Το μήνυμα των εικόνων: Δεν ζωγραφίζουμε μια αγιογραφία, την γράφουμε - Ν. Λυγερός

► ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ: Η εικονογράφηση στην κατακόμβη της Αγίας Πρίσκιλλα. Η αρχαιότερη σωζόμενη αγιογραφία της Παναγίας από το 150 μ.Χ.!
► Αρχές αγιογραφίας: Πως ζωγραφίζουμε την Θεοτόκο;

► Εις Άδου Κάθοδος Η απεικόνιση της Ανάστασης στην ανατολική και δυτική εικόνα (Eastern and Western Depictions of the Resurrection)

► Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου στην τέχνη και στους Προραφαηλίτες ζωγράφους με πίνακες του Έντουαρντ Μπερν - Τζόουνς (Edward Burne-Jones)
► Παναγία η Αγιοσορίτισσα: σπάνια βυζαντινή εικόνα του 7ου αιώνα
► Σπάνια εικόνα της Σταύρωσης στην Ιερά Μονή Θεοβαδίστου Όρους Σινά, Αγίας Αικατερίνης 8ος αιώνας