Χρόνος και Ζωή κατά τον Μέγα Βασίλειο

Ο Χρόνος και Ζωή κατά τον Μέγα Βασίλειο

Επιμέλεια Σοφία Ντρέκου

Τοις πάσι χρόνος και καιρός τω παντί
πράγματι υπό τον ουρανόν.
Παλαιά Διαθήκη – Εκκλησιαστής Γ’ 1

Καιρός του τεκείν και καιρός του αποθανείν, 
καιρός του φυτεύσαι και καιρός
του εκτίλαι πεφυτευμένον.
Παλαιά Διαθήκη – Εκκλησιαστής Β’ 2
Ενότητες:
  • Ο χρόνος κατά τον Μέγα Βασίλειο
  • Το Βυζάντιο ως μαχητής του Χρόνου
  • Χρόνος και Ζωή κατά τον Μέγα Βασίλειο
  • Το Βυζάντιο ως μαχητής του Χρόνου

Ο χρόνος κατά τον Μέγα Βασίλειο

Η πρωτοχρονιά, η αφετηρία της νέας ετήσιας κυκλικής κίνησης του χρόνου, προκαλεί στους ανθρώπους ποικίλες σκέψεις και συναισθήματα. Μπορεί να επενδύεται, με αριστοτεχνικό τρόπο, από την πλασματική λαμπηδόνα του κόσμου, δεν παύει, όμως, να δημιουργεί διάθεση έντονης εσωστρέφειας και εσωτερικής αναζήτησης.

Ο Μέγας Βασίλειος, ο Άγιος που Εκκλησία μας πρώτο από όλους τιμά την ημέρα αυτή, κακοποιείται βάναυσα από το πνεύμα του κόσμου, καθώς προβάλλεται, άλλοτε ως το σύμβολο του καταναλωτισμού, με προκλητικό τρόπο και άλλοτε ως το σύμβολο της κοσμικής ευδαιμονίας, σε μια εποχή μάλιστα κατά την οποία η ανθρωπότητα δοκιμάζεται, σε μεγάλο βαθμό από την φτώχεια, την ανέχεια και τη δυστυχία, ενώ ο ίδιος υπήρξε και είναι το πρότυπο του ασκητικού ιδεώδους.

Οι σκέψεις του Αγίου Βασιλείου περί χρόνου βοηθούν στο να κατανοήσει ο κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος το μέγεθος αυτού του κορυφαίου δώρου που χάρισε ο Θεός στο πλάσμα Του, προκειμένου να το αξιοποιήσει, να το καλλιεργήσει, με σκοπό τη διαρκή του βελτίωση και την κατά το δυνατόν ομοίωση μαζί Του.


Οι σκέψεις του Αγίου περί χρόνου είναι απάντηση – καταπέλτης στο πνεύμα του σύγχρονου κόσμου που διακρίνεται από μια τάση επιμελούς ισοπέδωσης όλων εκείνων των στοιχείων που επιτρέπουν στον άνθρωπο να γνωρίσει τον εαυτό του και να πλησιάσει το Θεό.


Είναι 
η απάντηση προς όλους εκείνους που διακηρύσσουν ότι ο χρόνος περιορίζεται στα ευτελή και πεπερασμένα όρια αυτής της ζωής και δεν επεκτείνεται στην αιωνιότητα, για την κατάκτηση της οποίας απαιτούνται αγώνες, εσωτερικές αναμετρήσεις αλλά και διαρκής αντιπαράθεση με την υλικοβιοτική αντίληψη της ανθρώπινης ζωής.

Η 
πρώτη διάσταση του χρόνου που καταγράφει ο Μέγας Βασίλειος στο περίφημο έργο του «Εις την Εξαήμερον» έχει σχέση με τον Θεό. Ο Θεός είναι υπεράνω του χρόνου και ταυτόχρονα είναι εκτός χρόνου, από την άποψη ότι δεν έχει χρονική αρχή και δε θ’ αποκτήσει ποτέ χρονικό τέλος. Χρονική αρχή έχουν όλα τα δημιουργήματα, δεν έχουν, όμως, όλα χρονικό τέλος.

Κάποτε ο Θεός σήμανε την έναρξη του υλικού κόσμου, κάποτε θα σημάνει το τέλος του. Αυτό, όμως, αφορά στα υλικά δημιουργήματά Του. Τα πνευματικά δημιουργήματα, όπως οι Άγγελοι και το ηγεμονικό μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης, η ψυχή, δε θα έχουν ποτέ τέλος. Δημιουργήθηκαν αλλά δεν εξαφανίζονται, δεν πεθαίνουν.


Η 
δεύτερη διάσταση του χρόνου, κατά τον Μέγα Βασίλειο, σχετίζεται με την ύλη και την παρούσα ζωή. Ο χρόνος μοιάζει με μία σφαίρα που κυλά στον κατήφορο και δε σταματά. Ρέει ακατάπαυστα αποκαλύπτοντας ότι και όσα σχετίζονται μαζί του είναι ρέοντα και όχι σταθερά. Σα να ταξιδεύει κανείς με το τραίνο και βλέπει ν’ αποκαλύπτονται μπροστά του διαδοχικά υπέροχα τοπία, τα οποία, όμως, δεν είναι σταθερά, εξαφανίζονται πριν καν τα συνειδητοποιήσει αφήνοντας στη θέση τους άλλα που χάνονται, με τη σειρά τους, στο απύθμενο δοχείο του χρόνου, που έχει τη μοναδική δυνατότητα να μετατρέπει αυτοστιγμεί το παρόν σε παρελθόν.

Αυτή η διάσταση του χρόνου αποκαλύπτει το χρέος του ανθρώπου που αφορά στην σωστή αξιοποίησή του προκειμένου αυτός να μην πάει χαμένος. Εκείνος που τον αντιμετωπίζει με αυτή η λογική, κατά τον Μέγα Πατέρα της Εκκλησίας μας, μπορεί ν’ αντεπεξέλθει με σοφία στις θλίψεις και στα προβλήματα της ζωής. Αντιλαμβάνεται ότι ο χρόνος είναι ευκαιρία εσωτερικής καλλιέργειας και καιρός μετανοίας. Εξαγοράζει τον καιρό του, κατά την προτροπή του Αποστόλου Παύλου, μη αφήνοντας την κάθε στιγμή να χαθεί αναξιοποίητη για την προσωπική του βελτίωση που συνιστά την απαρχή για τη βελτίωση του κόσμου.


Η 
τρίτη παράμετρος του χρόνου, κατά τον Καππαδόκη Άγιο, σχετίζεται με την αιωνιότητα. Ο χρόνος της παρούσης ζωής είναι σταγόνα στον ωκεανό μπροστά στο ατελεύτητο της αιωνιότητας. Κι, όμως, εμείς οι άνθρωποι αντιμετωπίζουμε το γεγονός εντελώς διαστρεβλωμένο. Δεν καταλαβαίνουμε ότι είμαστε «πάροικοι και παρεπίδημοι» στην γήινη πραγματικότητα, είμαστε περαστικοί, ανέστιοι διαβάτες που πορεύονται προς την πραγματικότητα της αιωνιότητας, γι’ αυτό και κάνουμε το παν για να χτίσουμε και να δημιουργήσουμε σ’ αυτή τη ζωή με τα καλύτερα υλικά, ξοδεύουμε τις δυνάμεις μας στα ευτελή και πεπερασμένα, αγνοώντας τις ανάγκες του έσω ανθρώπου που θα ζήσει αιώνια όταν το φθαρτό του σαρκίο πεθάνει.

«Δεν είμεθα πλασμένοι για τη λίγη ζωή. Είμεθα πλασμένοι για την αιωνιότητα. Δεν είμεθα πλασμένοι για τη γη. Είμεθα πλασμένοι για τον ουρανό. Η γη είναι το φυτώριο. Κάποτε θα μεταφυτευτούμε από το φυτώριο στον κήπο του παραδείσου. Όσοι είναι πιστοί, όσοι έχουν το δένδρο της ζωής τους γεμάτο καρπούς, θα μεταφυτευτούν στον ουρανό. ‘Επειγόμεθα, λέγει ο Μέγας Βασίλειος, ίνα έγκαρποι και πλήρεις έργων αγαθών φυτευθέντες εν τω οίκω Κυρίου, εν ταις αυλαίς του Θεού ημών εξανθήσωμεν’» (Αρχιμ. Δανιήλ Αεράκης, «Άγιοι μόνον τότε;», σελ. 24).

Αυτή η 
αντίληψη του χρόνου προσφέρει σε όλους μας τη δυνατότητα και να τον απολαύσομε σε αυτή τη ζωή και να τον αξιοποιήσουμε στην προοπτική της άλλης. Απομένει σε εμάς η επιλογή – πρόκληση, η δυσκολότερη ίσως αυτής της ζωής. [1]

Χρόνος και Ζωή κατά τον Μέγα Βασίλειο


Ο Μ. Βασίλειος έζησε και παρουσίασε στα συγγράμματά του με τον διεισδυτικότερο τρόπο τη σχέση χρόνου και ζωής. Και η αντίστοιχη διδασκαλία του, που επηρέασε βαθύτατα τη μεταγενέ­στε­ρη θεολογία και διανόηση, παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη και σήμερα. Βέβαια ο μεγάλος αυτός ιεράρχης της Καππαδοκίας δεν έγραψε κανένα συ­στη­­ματικό έργο για το θέμα αυτό. Ερμηνεύοντας όμως την Αγία Γραφή, και ιδιαίτερα την «Εξαήμερο» της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά και απο­­κρού­οντας την αίρεση του Ευνομίου σχετικά με το πρόσωπο του Χριστού, αναφέρθηκε πολλές φορές στον χρόνο και τα σχετικά με αυτόν θέματα. Συνήθως διακρίνουμε τον χρόνο σε τρία μέρη: στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Η τριμερής όμως αυτή διάκριση δεν φαίνεται να έχει κάποια αντικειμενική υπόσταση. Πράγματι, αν θελήσουμε να προσ­διορίσουμε αντικειμενικώς το παρόν, θα διαπιστώσουμε ότι δεν αποτελεί τίποτε περισσότερο από μια διαχωριστική τομή ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον. Έτσι η τριμερής διάκριση του χρόνου γίνεται αυτομάτως διμερής. Γι’ αυτό και ο Αριστοτέλης μιλάει για δύο μόνο διαστάσεις του χρόνου, το παρελθόν και το μέλλον: «Του χρόνου», λέει, «τα μεν γέ­γο­νε, τα δε μέλλει… το δε νυν ου μέρος· μετρεί τε γαρ το μέρος, και συγκείσθαι δει το όλον εκ των μερών· ο δε χρόνος ου δοκεί συ­γκείσ­θαι εκ των νυν»[1]. (1).

Βέβαια η θέση αυτή φαίνεται καθαρώς θεωρητική, γιατί δεν είναι δυνατό να υπάρξει πραγματικός χρόνος χωρίς το νυν, δηλαδή το παρόν. Και όμως το παρόν δεν μπορεί να εκληφθεί ως χρονική διάρκεια, γιατί σε μια τέτοια περίπτωση πρέπει αναπόφευκτα να έχει και παρελθόν και μέλλον. Γι’ αυτό μπορούμε να πούμε ότι το παρόν δεν είναι χρόνος, αλλά η απειροστή ή η άτμητη εκείνη στιγμή, με την οποία διαχωρίζεται το παρελθόν από το μέλλον. Και η στιγμή αυτή του παρόντος, ενώ στην πραγματικότητα είναι η μόνη υπαρκτή, γίνεται ασύλληπτη, γιατί αυτόματα υποχωρεί στο παρελθόν.

Και ενώ το παρόν αποτελεί μία ασύλληπτη και φευγαλέα στιγμή, ούτε το παρελθόν ούτε το μέλλον ανήκουν στον άνθρωπο. Το παρελθόν είναι χαμένο, ενώ το μέλλον δεν βρίσκεται στη διάθεσή μας. «Η ουχί τοιούτος ο χρόνος», λέει ο Μ. Βασίλειος, «ου το μεν παρελθόν ηφανίσθη, το δε μέλλον ούπω πάρεστι, το δε παρόν πριν ή γνω­σθή­ναι διαδιδράσκει την αίσθησιν»[2]; Ο άνθρωπος όμως δεν ζει τον χρόνο ως μεμονωμένες στιγμές αλλά ως ευρύτερη διάρκεια, που συνιστά το εκάστοτε παρόν του και αγκαλιάζει το παρελθόν και το μέλλον. Με τη μνήμη και την προσδοκία υπερβαίνει την κάθε στιγμή και ζει το παρόν ως σύνθεση και υπέρβαση του παρελθόντος και του μέλλοντος. Έτσι το παρόν της ανθρώπινης ζωής παρουσιάζεται ως υπέρβαση του χρόνου και παραπέμπει στην αιωνιότητα. Γι’ αυτό και η αρχαία ελληνική μυθολογία προσέδιδε στον χρόνο υπερβατικές διαστάσεις και τον έβλεπε προσωποποιημένο στον θεό Κρόνο, που εξαφάνιζε τα παιδιά του.

Κατά τον Μ. Βασίλειο ο χρόνος είναι το «συμπα­­­ρε­κ­­τει­νό­με­νον τη συστάσει του κόσμου διάστημα»[3]. Το διάστημα εδώ είναι χρονική έννοια με ποιοτική ή ακριβέστερα ηθική σημασία. Δηλώνει την περίοδο της παρούσας ζωής σε αντιδιαστολή προς την μέλλουσα· την περίοδο της τρεπτότητας και του κινδύνου σε αντιδιαστολή προς τη σταθερότητα και την ασφάλεια της αιωνιότητας. Αλλά και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι η μόνη περίοδος προετοιμασίας του ανθρώπου για την αιώνια μακαριότητα[4]. Έτσι ο χρόνος γίνεται «καιρός», δηλαδή ευκαιρία για την εξαγορά της αιωνιότητας, ή, όπως γράφει ο Γέροντας Σωφρόνιος, «τόπος» συναντήσεως με τον Θεό και την αιωνιότητά του.

Ο χρόνος συνδέεται οργανικά με τον χώρο και δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς αυτόν. Η δημιουργία τους υπήρξε ακαριαία. Τόσο δηλαδή ο χρόνος, όσο και ο χώρος δημιουργήθηκαν αχρόνως με τη θέληση του Θεού. Έτσι ερμηνεύει ο Μ. Βασίλειος και το «εν αρχή εποίησεν ο Θεός τον ουρανόν και την γην»[5]. Όπως η αρχή του δρόμου, παρατηρεί, δεν είναι ακόμα δρόμος, και η αρχή του σπιτιού δεν είναι σπίτι, έτσι και η αρχή του χρόνου δεν είναι χρόνος ούτε μέρος του χρόνου. Σε περίπτωση που θα υποστηρίξει κάποιος ότι και η αρχή είναι χρόνος, πρέπει να μπορέσει να διαι­ρέσει και αυτήν σε αρχή, μέσο και τέλος, πράγμα που είναι αδύνατο[6].

Στην ευθύγραμμη πορεία του ο χρόνος περιέχει ακατάπαυστους χρονικούς κύκλους, που εξεικονίζουν την αιωνιότητα. Έτσι η ροή του χρόνου προσλαμβάνει σπειροειδή μορφή, που παραπέμπει στην αιωνιότητα. Εξάλλου η πορεία του χρόνου είναι συμφυής με τον κόσμο και με τα πράγματα του κόσμου. Τα συνοδεύει διαρκώς, χωρίς ποτέ να διακόπτεται.

Ο χρόνος και η ανθρώπινη ζωή

Ο χρόνος συνυφαίνεται με τη ζωή και την κατευθύνει στον θάνατο. Όπως οι επιβάτες του πλοίου οδηγούνται στο λιμάνι, έστω και αν κοιμούνται και δεν αντιλαμβάνονται τίποτε, έτσι και οι άνθρωποι με το πέρασμα του χρόνου οδηγούνται φυσιολογικά στο τέλος της ζωής τους. «Κοιμάσαι και ο χρόνος σε πα­ρα­τρέ­χει. Είσαι ξυπνητός και έχεις φροντίδες, αλλά η ζωή δαπανάται, έστω και αν αυτό δεν γίνεται αντιληπτό. Όλοι τρέχουμε κάποιον δρόμο, σπεύδοντας ο καθένας προς το τέλος… Όλα περνούν και μένουν πίσω σου… Τέτοια είναι η ζωή. Ούτε οι χαρές της είναι μόνιμες ούτε οι λύπες της διαρκείς. Και ο δρόμος δεν είναι δικός σου, ούτε τα παρόντα δικά σου»[7].

Η ηλικία του καθενός δεν είναι τίποτε άλλο, παρά ο χρόνος της ζωής του που πέρασε και χάθηκε. Χαιρόμαστε, λέει ο Μ. Βασίλειος, που μεγα­λώ­νου­με και προσθέτουμε χρόνια στην ηλικία μας, σαν κάτι να κερδίζουμε. Και θεωρούμε ευχάριστο πράγμα, όταν κάποιος από παιδί γίνεται άνδρας και από άνδρας πρεσβύτης. Λησμονούμε όμως ότι κάθε φορά χάνουμε από τη ζωή μας τόσο, όσο ακριβώς ζήσαμε· και δεν έχουμε την αίσθηση ότι δα­πανάται η ζωή μας, μολονότι την μετρούμε πάντοτε με βάση το μέρος της που πέρασε και χάθηκε.

Ο άνθρωπος, χωρίς συνήθως να σκέπτεται την αδυσώπητη παρουσία του χρόνου, αδιαφορεί για την ύπαρξή του, ή ακόμα τον ξεχωρίζει από τον εαυτό του και τον αντικειμενοποιεί. Ο καθένας π.χ. μιλάει για την προσκαιρότητα του ανθρώπου και την εννοεί ως αντικειμενική διαπίστωση που δεν συνδέεται άμεσα με τον εαυτό του. Εύκολα συλλογίζεται ότι μπορεί το περιβάλλον του να μεταβληθεί ή οι άλλοι να πάψουν κάποτε να υπάρχουν, σπάνια όμως σκέφτεται ότι αυτό θα συμβεί οπωσδήποτε και στον ίδιο. Συνηθίζει να λέει ότι όλα περνούν και χάνονται, αλλά θεωρεί σχεδόν αυτονόητο ότι αυτός θα υπάρχει, για να διαπιστώνει τη φθορά και την παρέλευσή τους.

Η αντικειμενοποίηση δημιουργεί συχνά σοβαρές πλάνες. Ειδικότερα η αντικειμενοποίηση του χρόνου αλλοιώνει το νόημα της ζωής και οδηγεί στη σύγχυση και την αυταπάτη. Ο χρόνος δεν αποτελεί για τον άνθρωπο μιαν απλή αντικειμενική διαδικασία, αλλά βαθύτατη υπαρ­ξιακή πραγματικότητα. Άλλωστε ο χρόνος δεν αφορά τόσο τα αντικείμενα, όσο την προσωπική μας ύπαρξη. Γι’ αυτό μόνο η υπαρξιακή βίωσή του απαλλάσσει τον άνθρωπο από την απάτη που δη­μιουργεί η αντικειμενοποίησή του. Και η ορθή τοποθέτηση μέσα στον χρόνο αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ορθή αντιμετώπιση της ζωής και τη σωστή δράση μέσα στον κόσμο.

Άλλη βασική πλάνη, που αναφέρεται στον τρόπο βιώσεως του χρόνου, είναι η ακόλουθη: Ο άνθρωπος λησμονεί συνήθως το νόημα της ζωής του μέσα στο παρόν και το αναζητεί στο διαρκώς προσ­δο­κώ­μενο μέλλον. Ανι­κα­νοποίητος από αυτό που έχει στο παρόν, φροντίζει να τραφεί με τις ελπίδες του μέλλοντος. «Τοιούτος γαρ υπάρχει όλος ο των ανθρώπων βίος μη αρκούμενος τοις φθάσασιν, αλλά τρεφόμενος ου τοις φθάσασι μάλλον αλλά τοις μέλλουσιν»[8]. Με τον τρόπο αυτόν ο άνθρωπος δρα και κινείται μέσα στον κόσμο, σαν να επρόκειτο να ζει αιώνια. Και συνήθως συ­μ­­πλη­ρώνει ολόκληρη την επίγεια ζωή του μένοντας στο στάδιο της προπα­ρα­σκευής του μέλλοντος. Έτσι το μέλλον γίνεται δυνάστης του ανθρώπου, ενώ το παρόν μεταβάλλεται σε απλό μέσο για την επίτευξη των μελ­λο­ντι­κών στόχων και επιδιώξεών του· αν­τι­­με­τω­πί­ζεται ως απλή γέφυρα που οδηγεί στο μέλλον. Και επειδή εκείνο που ζει ο άνθρωπος δεν είναι το μέλλον αλλά το παρόν, συμβαίνει να κινείται διαρκώς επάνω στη γέφυρα, χωρίς ποτέ να φτάνει στο σκοπό του.

Το φαινόμενο αυτό προσέλαβε οξύτερη μορφή από τα τέλη του εικοστού αιώνα με την αλματώδη ανάπτυξη της επιστήμης και ιδιαίτερα της πληροφο­ρι­κής. Ο άνθρωπος βρέθηκε αντιμέτωπος με κοσμογονικές εξελίξεις, που υπερβάλλουν τη φαντασία του και εντείνουν περισσότερο τις προσδοκίες του από το μέλλον. Ένας παγκόσμιος επικοι­νω­νι­α­κός ιστός, με απεριόριστη ευλυγισία μέσα στον χώρο, διευκολύνει τις επικοινωνίες και τις συναλλαγές του, ενώ ταυτόχρονα φαλκιδεύει τη ψυχική ηρεμία και την προσωπική ζωή του. Ήδη γίνεται λόγος για μια νέα ασθένεια, το σύνδρομο της πληροφο­ριακής κοπώσεως, που προέρχεται από την υπερφόρτωση του νου με πληροφορίες. Και ενώ ο άνθρωπος φορτώνεται με πληροφορίες, φτωχαί­νει σε πραγματική μόρφωση, αυξάνει το άγχος του και περιορίζει τις ικανότητές του για αυτοσυγκέντρωση, απομνημόνευση και λήψη αποφάσεων[9].

Όσα αναφέραμε έως εδώ για τον χρόνο και τη ζωή μας μέσα σε αυτόν αποκαλύπτουν μια σειρά αντιφάσεων:

α) Η ζωή μας μέσα στον χρόνο, ενώ κυριαρχείται από αυτόν, φανερώνει συγχρόνως και τη δυνατότητα της υπερβάσεώς του.

β) Ο χρόνος που ζούμε, ενώ παρουσιάζεται ως μετρητής της ζωής μας, είναι ταυτόχρονα και μετρητής του αφανισμού μας.

γ) Ενώ γνωρίζουμε ότι ο χρόνος είναι και μετρητής του αφανισμού μας, αποφεύγουμε να αναγνωρίσουμε τις συνέπειές του στον εαυτό μας και τις διακρίνουμε στους άλλους ή στο περιβάλλον μας, όπου δια­πι­στώ­νουμε την αντικειμενική και πάλι επαλήθευσή τους.

δ) Τέλος, ενώ αυτό που ζούμε πάντοτε είναι το παρόν, καλ­λιερ­γούμε συνειδητά μια χρονική ανεστιότητα, μεταθέτοντας το εκάστοτε ενδιαφέρον μας στο μέλλον, που άρχισε να γίνεται χαοτικό.

Χρόνος και αιωνιότητα

Ο Μ. Βασίλειος, ως ερμηνευτής της χριστιανικής θεωρήσεως του χρόνου, ενώ επισημαίνει τις αντιφάσεις αυτές, μας αποκαλύπτει μια νέα προοπτική, που οδηγεί στη δημιουργική σύνθεση και υπέρβασή τους. Τη νέα αυτή προοπτική, που δεν μπορούσε να δημιουργήσει η ελληνική φιλοσοφία ή γενικότερα η ανθρώπινη σκέψη, την προσφέρει σε αυτόν η Εκκλησία· η Εκκλησία όχι ως εγκόσμια κοινωνική πρα­γμα­τικότητα, αλλά ως σώμα Χριστού, που είναι «ο ων και ο ην και ο ερχόμενος»[10]· ως σώμα αυτού, που συνθέτει τις διαστάσεις του χρόνου και τις προσλαμβάνει ως πρόσωπο στο αιώνιο «νυν» της παρουσίας του[11]. Μέσα στην Εκκλησία η μνήμη του πα­ρελ­θό­ντος γίνεται μνήμη εν Χριστώ. Και η ελπίδα του μέλλοντος γίνεται ελπίδα εν Χρι­στώ. Γι’ αυτό και η ζωή του Χριστιανού ως μέλους της Εκκλησίας τρέφεται με τη μνήμη και την ελπίδα του Χριστού.

Η Εκκλησία εισάγει μέσα στον κόσμο την αιωνιότητα και επε­­κτεί­νε­ται προς αυτήν. Οι θεσμοί της Εκκλησίας, παρατηρεί ο Μ. Βασίλειος, με­τα­φέ­ρουν τον νου του ανθρώπου «από των παρόντων επί τα μέλλοντα». Έτσι π.χ., συνεχίζει ο ίδιος ιεράρχης, με κάθε γο­νυ­κλι­σία και ανόρθωσή του ο πιστός μαρτυρεί εμπράκτως «ότι διά της αμαρτίας εις γην κατερρύημεν, και διά της φιλανθρωπίας του κτίσαντος ημάς εις ουρανόν ανεκλήθημεν»[12]. Η απλή και εκφραστική αυτή εκδήλωση της θρησκευτικής ζωής δίνει στον Μ. Βασίλειο την αφορμή να μνημονεύσει τις νέες διαστάσεις, μέσα στις οποίες εκ­δι­πλώνεται η ζωή του πιστού. Με την αποδοχή της φιλανθρωπίας του Θεού ως δυνάμεως που ανυψώνει από τη γη στον ουρανό, δια­­­­πι­στώ­νει ο άνθρωπος νέους ορίζοντες μέσα στον ευ­­­θύγραμμο χρόνο της ιστορίας. Το αιώνιο, ως έκφραση της αγάπης του Θεού μέσα στον κόσμο, συναντάται σταυρικά με τον ευθύγραμμο ιστορικό χρόνο.

Με τον τρόπο αυτόν η κάθε στιγμή της ιστορίας της ανθρωπότητας και του κάθε ανθρώπου προσλαμβάνει απεριόριστη ευρύτητα ή απεριόριστο βάθος, και προσφέρεται ως δυνατότητα κοινωνίας με το αιώνιο και υπερβατικό. Το αιώνιο προσφέρεται και γίνεται μεθεκτό μέσα στον χρόνο. Και ο χρόνος γίνεται χώρος συναντήσεως με το αιώνιο· χώρος βιώσεως του εσχά­του. Τέλος το νόημα του χρόνου δεν ε­ξα­ντλείται σε μια φευγαλέα και μη αντιστρεπτή ροή, αλλά βρίσκεται στη δυνατότητα που παρέχει στον άνθρωπο να ενταχθεί στην αιωνιότητα. Αυτό σημαίνει ότι και το νόημα της ιστορίας για την Εκκλησία βρίσκεται στο απεριόριστο βάθος που προσφέρει στον άν­θρω­πο η κάθε στιγμή της, και όχι στις εξωτερικές εναλλαγές που δη­μιουργούνται μέσα στη χρονική ροή. Το μήκος του χρόνου και της ιστορίας αποκτά αξία μόνο κατά το μέτρο της αξιοποιήσεως του βάθους τους. Και το βάθος του χρόνου και της ιστορίας προσφέρει τη μόνη ουσιαστική δικαίωση του μήκους τους.

Ο περιορισμός του ενδιαφέροντος του ανθρώπου στον μονο­διά­στατο χρόνο οδηγεί αναπόφευκτα στη διάψευση και την απογοήτευση. Η ιστορία των πολιτισμών του ανθρώπου είναι ιστορία διαψεύσεων. Και ο λεγόμενος χριστια­νι­κός πολιτισμός, ως ανθρώπινη δημιουργία μέσα στον ευθύγραμμο χρόνο της ιστορίας, είναι φυσικό να υπόκειται στον νόμο της φθοράς και της διαψεύσεως. Εκείνο όμως που προσφέρει ο Χριστιανισμός είναι η διέξοδος από το ιστορικό αδιέξοδο· είναι η μετάβαση από την άσκοπη χρονική ροή και περιδί­νη­ση στην πληρότητα της θείας αγάπης και ζωής. Και η προσφορά αυτή του Χριστιανισμού, που παρέχεται σε ανθρωπολογικό επίπεδο με το πρόσωπο του Χριστού, βιώνεται εμπειρικά μέσα στο σώμα του, την Εκκλησία.

Καθετί που υπάρχει μέσα στον κόσμο είναι σχετικό. Ιδιαίτερα ο σύγχρονος άνθρωπος με τα διηπειρωτικά και τα διαστημικά ταξίδια αποκτά άμεση εμπειρία της σχετικότητας των διακρίσεων και των αντιθέσεων μέσα στον χώρο και τον χρόνο, όπως αυτές π.χ. που υπάρχουν ανάμεσα στην ηρεμία και την κίνηση, στο βάθος και το ύψος, στο επάνω και το κάτω, στη νύκτα και την ημέρα. Ακόμα και η διάκριση μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος είναι κατά τον Αϊνστάιν μια επίμονη ψευδαίσθηση, γιατί όσο πιο γρήγορα μετακινείται κανείς, τόσο πιο αργά περνάει ο χρόνος: πέντε χρόνια μέσα σε ένα διαστημόπλοιο που ταξιδεύει με το 90% της ταχύτητας του φωτός (300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο) αντι­στοι­χούν σε τριάντα έξι χρόνια στη γη. Αν το δια­­στημόπλοιο επέστρεφε, οι επιβάτες του θα είχαν ταξιδέψει τριάντα ένα χρόνια στο μέλλον, αλλά θα είχαν γεράσει μόνο πέντε χρόνια[13]. Το παρόν των επιβατών αυτών θα ήταν για τους άλλους ένα μακρινό μέλλον, που πολλοί από αυτούς δεν θα προλά­βαι­ναν να το ζήσουν. Τέλος και αυτή ακόμα η φοβερή αντίθεση ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο τοποθετείται σε άλλη προοπτική.

Η ζωή, και ως βιολογικό ακόμα φαινόμενο, αποτελεί εξαίρεση μέσα στον κανόνα της χρονικής ροής. Όλοι γνωρίζουμε ότι ο χρόνος αυ­ξάνει την εν­τροπία του κόσμου και οδηγεί προς την αταξία και την αποδιοργάνωση με έσχατη απόληξη τον λεγόμενο θερμικό θάνατο. Εξαίρεση στον κανόνα αυτόν αποτελεί το φαινόμενο της ζωής. Η ζωή, ενώ κινείται με τη φορά του χρόνου, υπερνικά τη νομοτέλειά του και αντιστρέφει την πορεία της εντροπίας με τη δη­μι­ουρ­γία τάξεως μέσα στην αταξία και την έκπτωση. Πα­ράλ­­λη­λα όμως όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί υποτάσσονται στη δύναμη του χρόνου και υποκύ­πτουν τελικά στον βιολογικό θάνατο. Η ζωή πα­ρου­σιάζεται ως διαδι­κα­σία θανάτου. Αλλά και ο θάνατος εμφανί­ζε­ται ως­­ απόληξη της ζωής.

Η διαλεκτική χρόνου και θανάτου στη χριστιανική διδασκαλία

Ο θάνατος και ως βιολογικό ακόμα φαινόμενο αποτελεί την τελευταία φάση της ζωής. Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο για τον θάνατο ως υπαρξιακό βίωμα. Αν όμως ο θάνατος αποτελεί την τελευταία φάση της ζωής, τότε και η ζωή αποκτά το πλήρες νόημά της μόνο με τη συμπερίληψη του θανάτου. Όταν το νόημα της ζωής δια­τυ­­πώνεται χωρίς να συμπεριλαμβάνεται ο θάνατος, είναι άτοπο, γιατί ο θάνατος, ως τελευταία φάση της ζωής, καταλύει όλο το προη­γού­μενο νόημά της. Γι’ αυτό και ο άνθρωπος ολοκληρώνεται, όταν κατορθώνει να χωρέσει στη ζωή του και τον θάνατο. Εδώ έγκειται και η σπουδαιότητα της μελέτης του θανάτου, που προ­βάλ­λεται ιδιαίτερα από τους αρχαίους φιλοσόφους και τους Πατέρες της Εκκλησίας.

Αν η βιολογική ζωή εκδιπλώνεται ως πάλη με τον χρόνο, που τελικώς την αφανίζει, η πνευματική ζωή του Χριστιανού προβάλλει ως νίκη εναντίον του χρόνου και ένταξη στην αιωνιότητα. Η ένταξη στην αιωνιότητα συνδέεται με μία νέα τοποθέτηση και δραστηριοποίηση μέσα στον κόσμο. Αυτό γίνεται φανερό και στη ζωή του Μ. Βασιλείου, όπως και γενικότερα των αγίων της Εκκλησίας. Η αγάπη για τους συναν­θρώ­πους τους, το εν­δι­α­φέρον για τις ανάγκες και τα προβλήματά τους, η άσκηση του φιλανθρωπικού, κοινωνικού και πνευματικού έργου τους, και γενικότερα η όλη παρουσία και δραστηριότητά τους, δεν ήταν προϊόντα κοινωνικής συμβατικότητας, αλλά συνέπειες της τοποθετήσεως και του προσανατολισμού της ζωής τους ως αληθινών Χριστιανών. Η αποξένωσή τους από τον κόσμο και η ταυτόχρονη επανέν­τα­ξή τους σε αυτόν, ως απώλεια που αντιστοιχεί με εύρεση, ως αλλοτρίωση που ισοδυ­να­μεί με ανάκτηση, τους ανέδειξε πραγματικούς φωστήρες της οικουμένης· τους απέδειξε Χριστιανούς όχι «ονόματι», αλλά «πράγ­ματι».

Ο Χριστιανός λοιπόν είναι ο άνθρωπος που απο­δέ­­χεται την αλλοτρίωσή του εν ονόματι του Χριστού. Αλλοτριώνει τη ζωή του, αλλοτριώνει τον χρόνο της ζωής του, και εντάσσεται σε μια νέα πορεία ζωής. Η νέα αυτή πορεία είναι η πορεία της μετάνοιας και της αγάπης προς τον Θεό και τον πλησίον. Η μετάνοια, ως επιστροφή του ανθρώπου στον χρόνο της μνήμης του Θεού, που συμπυκνώνεται στον λειτουργικό χρόνο, επαναφέρει τον άνθρωπο «εις οι­κεί­ω­σιν Θεού από της διά την παρακοήν γενομένης αλλοτριώσεως»[14].

Ο άνθρωπος, που δημιουργήθηκε «κατ'  εικόνα» και «καθ’ ομοί­ωσιν» Θεού, διατηρεί το νόημα και τον σκοπό της υπάρξεώς του με τη μνήμη του Θεού. Με τη μνήμη αυτή παραμένει προσηλωμένος και στη δική του θεοειδή μορφή, που αμαυρώθηκε με την αλλοτρίωση από τον Θεό και την αθέτηση του θείου θελήματος. Ειδικότερα βέβαια για τον Χριστιανό η μνήμη του Θεού συγκεκριμενοποιείται με τη μνήμη του Χριστού και του ανακαινιστικού του έργου. Και το πε­ριε­χόμενο της μνήμης του Χρι­στού συμπυκνώνεται στη θεία Ευχαριστία. Το μυστήριο αυτό, ως μυστήριο της αληθινής ζω­ής του πιστού, είναι μυστήριο της αληθινής μνήμης του· μνήμης που δεν επιστρέφει μόνο στο παρελθόν, αλλά επεκτείνεται και προς το μέλλον· μνήμης που υπερβαίνει τελικά τον χρόνο και προσλαμβάνεται στην αιωνιότητα και την αϊδιότητα της θείας ζωής. Γι’ αυτό και η τέλεση της θείας Ευχαριστίας συνδέεται με τη μεγαλύτερη συμπύ­κνωση του χρό­νου μέσα στο πλαίσιο της πνευματικής ζωής.

Η συμπύκνωση αυτή του χρόνου εκφράζεται σαφέστατα στη θεία Λειτουργία, ιδιαίτερα μάλιστα στη Λειτουργία του Μ. Βασιλείου. Και είναι χαρακτηριστικό ότι η λειτουργική μνήμη δεν αναφέρεται μόνο στο παρελθόν αλλά και στο μέλλον. Δεν παρουσιάζεται ως ανάμνηση αυτών που έγιναν στον χαμένο, αλλά για την Εκκλησία πάντοτε κερδισμένο χρόνο, αλλά και ως πρόγευση αυτών που αναμένονται να συμβούν. «Με­μνημένοι ουν, Δέσποτα, και ημείς των σωτηρίων αυτού παθημάτων, του ζωοποιού σταυρού, της τριημέρου ταφής, της εκ νεκρών αναστάσεως, της εις ουρανούς ανόδου, της εκ δεξιών σου του Θεού και Πατρός καθέδρας, και της ενδόξου και φοβεράς δευτέρας αυτού παρουσίας».

Με τη λειτουργική αυτή συμπύκνωση του χρόνου δεν προσφέ­ρεται κάποια συναισθηματική λύτρωση των πιστών από το δεσμευ­τικό επίπεδο των αισθη­τών, αλλά η υπαρξιακή τους ανακαίνιση με αναφορά στην υπερβατική παρουσία του Χριστού. Η πίστη στο πρόσωπο του θεανθρώπου Χριστού και η αναγνώρισή του ως κεφαλής της Εκκλη­σίας καθιστά δυνατή τη σταυρική ή συνθετική αυτή θεώρηση και μεταμόρφωση του χρόνου.

Ο Μ. Βασίλειος, στυλοβάτης του κοινοβιακού μοναχισμού, γνώρισε και έζησε στον υψηλότερο δυνατό βαθμό την κοινοχρησία όχι μόνο των υλικών αγαθών αλλά και του χρόνου. Έδωσε όχι μόνο τα υπάρχοντά του αλλά και ολόκληρο τον χρόνο της ζωής του στους άλλους. Ο Χριστιανός δεν αντιμετωπίζει τον χρόνο ως ατομική του ιδιοκτησία, αλλά ως αγαθό για κοινή χρήση. Όταν κρατάμε τον χρόνο μόνο για τον εαυτό μας, χωριζόμαστε από τους άλλους. Χωριζόμαστε όχι μόνο από αυτούς που έζησαν πριν από εμάς, αλλά και από αυτούς που ζουν μαζί μας, δίπλα μας. Έτσι πε­ριο­­ρίζουμε τον δικό μας χρόνο και τη δική μας ζωή. Γι’ αυτό χρειάζεται να μοιρα­ζό­μαστε τον χρόνο μας με τους άλλους, να τον θυσιάζουμε για τους άλλους, να κοινωνούμε μαζί τους. Προσφέ­ρο­ντας­ τον χρόνο μας προσφέ­ρου­με τη ζωή μας, χωρίς να παύουμε να ζούμε οι ίδιοι. Και με τον τρόπο αυτόν ζούμε διπλά τον χρόνο και τη ζωή μας, γιατί ζούμε ταυτόχρονα στον χρόνο και στη ζωή των άλλων.

Σημειώσεις:
1. Ἀριστοτέλους, Φυσικὰ 218α.
2. Μ. Βασιλείου, Εἰς Ἑξαήμερον 5, PG 29, 13B.
3. Μ. Βασιλείου, Κατὰ Εὐνομίου 1, 21, PG 29, 560B.
4. Μ. Βασιλείου, Εἰς Ψαλμὸν 114, 5, PG 29, 492C. Πρβλ. καὶ Δ. Τσάμη, Ἡ πρωτολογία τοῦ Μ. Βασιλείου, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 32-33.
5. Γέν. 1, 1.
6. Μ. Βασιλείου, Εἰς Ἑξαήμερον 1, 6, PG 29, 16C-17A.
7. Βλ. Μ. Βασιλείου, Ὁμιλία εἰς Ψαλμὸν 1, 4, PG 29, 220D-21A.
8. Μ. Βασιλείου, Ἐπιστολὴ 42, 1, PG 32, 349.
9. Βλ. Ι. Γιανναράκη, «Ὁ παγκόσμιος ἐγκέφαλος τοῦ διαδικτύου», Οἰκονομικὸς Ταχυδρόμος, φ. 52 (2590), 25.12.2003, σ. 21.
10. Ἀποκ. 1, 4.
11. Βλ. Μ. Βασιλείου, Εἰς Ἠσαΐαν 119, PG 30, 312A.
12. Μ. Βασιλείου, Περὶ Ἁγίου Πνεύματος 27, 66, PG 32, 192C.
13. Βλ. I. Piquer el Pais, «Τὸ παράδοξο σύμπαν τοῦ Ἀλβέρτου Ἀϊνστάιν». Ἐφημερίδα Καθημερινή, Κυριακὴ 22.12.2002.
14. Μ. Βασιλείου, Περὶ Ἁγίου Πνεύματος 15, 35, PG 32, 128D.


Γεώργιος Ι. Μαντζαρίδης, Ομότιμος 
Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.

Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1935 και είναι καθηγητής της Ηθικής και της Κοινωνιολογίας του Χριστιανισμού στη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Από τα κυριότερα έργα του: Το διδασκαλικόν έργον του Ωριγένους, Θεσσαλονίκη 1960, Γρηγορίου Παλαμά, Πραγματείαι γραφείσαι κατά τα έτη 1341-1343, Θεσσαλονίκη 1966, Η χριστιανική κοινωνία και ο κόσμος, Θεσσαλονίκη 1967, Μέθεξις Θεού, Θεσσαλονίκη 1979, Soziologie des Christentums, Berlin 1981, Κείμενα πατερικής ηθικής, Θεσσαλονίκη 1982, The dedication of man, New York 1984, Etica e vita spirituale. Una prospettiva ortodossa, Bologna 1989, St. Gregoire Palamas. De le deification de l' etre humain, Lausanne 1990, Χρόνος και άνθρωπος, Θεσσαλονίκη 1992, Ορθόδοξη πνευματική ζωή, Θεσσαλονίκη 1993, Η εμπειρική θεολογία στην οικολογία και την πολιτική, Θεσσαλονίκη 1994, Orthodox spiritual life, Brookline Massachusetts 1994, Εισαγωγή στην ηθική, Η ηθική στην κρίση του παρόντος και την πρόκληση του μέλλοντος, Θεσσαλονίκη 1995 κ.ά.

[1] Ο Αρχιμανδρίτης Επιφάνιος Οικονόμου γεννήθηκε στο Βόλο το 1969. Σπούδασε Θεολογία και Μουσική στη Θεσσαλονίκη και στο Βόλο. Εισήλθε στις τάξεις του Ιερού Κλήρου από τον τότε Μητροπολίτη Δημητριάδος Χριστόδουλο τον οποίο διακόνησε επί τριετία ως Αρχιδιάκονος. Διετέλεσε Διευθυντής του Γυμνασιακού Οικοτροφείου της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος, καθώς και καθηγητής της Σχολής Βυζαντινής – Εκκλησιαστικής Μουσικής της ιδίας Μητροπόλεως.



Διάλεξη του Νίκου Λυγερού με θέμα: 
«Το Βυζάντιο ως μαχητής του Χρόνου».













Παραπομπές:
1. Ο Χρόνος κατά τον Μέγα Βασίλειο - Αρχιμανδρίτης Επιφάνιος Οικονόμου.
2. Χρόνος και ζωή κατά τον Μέγα Βασίλειο [Γεώργιος Ι. Μαντζαρίδης, Ομότιμος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.]
3. Διάλεξη του Νίκου Λυγερού με θέμα: "Το Βυζάντιο ως μαχητής του Χρόνου". Πνευματικό κέντρο Αγίου Λαζάρου, Λάρνακα. Κυριακή 5 Απριλίου 2015. ΕΔΩ nikos-lygeros. Ο Νίκος Λυγερός είναι Στρατηγικός Σύμβουλος και καθηγητής Γεωστρατηγικής. Βιογραφικό του δείτε εδώ » nikos-lygeros

Πηγή: Αέναη επΑνάσταση / www.sophia-ntrekou.gr

Περισσότερα: Μέγας ΒασίλειοςΠρωτοχρονιά, Τρεις Ιεράρχες, Χρόνος







FaceBook
Konstantinos Konstantinidis 30-12-2016 [Θεολογία, Επιστήμη, Λογοτεχνία]: "Δεν καταλαβαίνουμε ότι είμαστε «πάροικοι και παρεπίδημοι» στην γήινη πραγματικότητα, είμαστε περαστικοί, ανέστιοι διαβάτες που πορεύονται προς την πραγματικότητα της αιωνιότητας, γι’ αυτό και κάνουμε το παν για να χτίσουμε και να δημιουργήσουμε σ’ αυτή τη ζωή με τα καλύτερα υλικά,..." Αναλωνόμαστε για την απόκτηση όλο και περισσότερων "αγαθών" άχρηστων στην αιωνιότητα και πέραν των πραγματικών για την γήινη διαβίωσή μας, στερούντες τα αναγκαία από τους συνανθρώπους μας, οδηγούμενοι από την απληστία μας στον πέραν της αιωνιότητας πνευματικό θάνατο.

Δεν υπάρχουν σχόλια: