To σενάριο Z (ταινία Ζ - Ζει, 1969 ) Βασίλης Βασιλικός
Απεβίωσε στις 30 Νοεμβρίου 2023 σε ηλικία 89 ετών.
Z - 1969 (όλη η ταινία του Κώστα Γαβρά με
την μουσική του Μίκη Θεδοδωράκη) Βίντεο
Έρευνα Σοφία Ντρέκου Αρθρογράφος
(Sophia Drekou, BSc in Psychology)
Τι σημαίνει «Ζ» - Το βιβλίο που έγραψε Iστορία
Την τελευταία του πνοή άφησε σε ηλικία 89 ετών ο θρυλικός συγγραφέας Βασίλης Βασιλικός, αφήνοντας πίσω του σπουδαία παρακαταθήκη στον πολιτισμό της Ελλάδας.
Με πλήθος βιβλίων, αυτό που ξεχωρίζει ασφαλώς το «Ζ» που κυκλοφόρησε το 1966 και αφηγείται την ιστορία της δολοφονίας του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη από παρακρατικούς το 1963 στην Θεσσαλονίκη.
Το βιβλίο μεταφέρθηκε στη μεγάλη οθόνη από τον σπουδαίο Κώστα Γαβρά το 1969 με τον Ιβ Μοντάν στο ρόλο του Γρηγόρη Λαμπράκη και τον Ζαν Λουί Τρεντινιάν στο ρόλο του ανακριτή Χρήστου Σαρτζετάκη.
Η ταινία βραβεύτηκε με το Όσκαρ καλύτερης διεθνούς ταινίας και το Όσκαρ καλύτερου μοντάζ, θεωρείται ορόσημο έως και σήμερα τόσο στο έργο του Κώστα Γαβρά όσο και στο σύγχρονο παγκόσμιο σινεμά και έκανε γνωστό στα πέρατα του κόσμου τον συγγραφέα του βιβλίου πάνω στο οποίο βασίστηκε η ταινία.
Βασίλης Βασιλικός: «Το “Ζ” είναι ένα γράμμα που είχα αγαπήσει πολύ πριν γράψω το βιβλίο μου, καθώς ήταν το σύμβολο των γαλλικών τρένων και μπορούσες να το δεις σε όλους τους σιδηροδρομικούς σταθμούς. Μετά την κυκλοφορία του βιβλίου και της ταινίας του Κώστα Γαβρά το 1969, το “Ζ” έγινε σύμβολο της ζωής και του αγώνα του Γρηγόρη Λαμπράκη, αλλά φυσικά και παγκόσμιο σύμβολο ειρήνης».
Το «Ζ», σύμφωνα με τον Βασίλη Βασιλικό, σημαίνει «Ζει».
22 Μαΐου 1963 - Δολοφονική επίθεση στη Θεσσαλονίκη κατά του βουλευτή της Ε.Δ.Α. Γρηγόρη Λαμπράκη από τους παρακρατικούς Σπύρο Γκοτζαμάνη και Εμμανουήλ Εμμανουηλίδη. Ο άτυχος βουλευτής χαροπαλεύει, έχοντας πέσει σε κώμα.
27 Μαΐου 1963 - Ο Γρηγόρης Λαμπράκης πεθαίνει στη Θεσσαλονίκη παρά τις αγωνιώδεις προσπάθειες γιατρών από την Αθήνα αλλά και άλλες χώρες, ενώ ο Γιώργος Σωτηρχόπουλος, σημαντικός μάρτυρας κατηγορίας, ανακαλύπτεται αναίσθητος σε λεωφόρο της Θεσσαλονίκης.
«Σήμερα, ένα σύμφυρμα κλεφτών, βιαστών,
δοσίλογων και κάθε είδους κακοποιών,
εμφανίζεται ως προστάτης κοινωνικών
καθεστώτων, ως φύλακας ιερών και οσίων
και ως Κέρβερος του νόμου και της τάξης.»
Εισαγγελέας Παύλος Δελαπόρτας
σε μαραθώνια πορεία ειρήνης λίγες μέρες πριν από τη δολοφονία του
Ο γιατρός Γρηγόρης Λαμπράκης. Ο βαλκανιονίκης, ο βουλευτής της ΕΔΑ, μα, πάνω απ’ όλα, η ηγετική μορφή του κινήματος Ειρήνης στην Ελλάδα και μια εξόχως σημαντική μορφή παγκόσμια δεν ενέπνευσε μόνο τα λαϊκά κινήματα και τον αγώνα για την δημοκρατία σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Κινητοποίησε και τις ευαισθησίες σημαντικών καλλιτεχνικών δημιουργών, που μας έδωσαν σπουδαία έργα με μεγάλη διαχρονική και καλλιτεχνική αξία.
Ενέπνευσε κατ’ αρχάς τον Βασίλη Βασιλικό, έναν από τους λίγους παγκόσμια γνωστούς Έλληνες πεζογράφους. Ο Βασιλικός αντλεί τη μυθοπλασία του από την πραγματική ζωή και τα γεγονότα της εποχής του. Κάνει μεγάλη τέχνη για πρόσωπα και καταστάσεις του σύγχρονου βίου του ελληνισμού. Μέσα και έξω από τη χώρα. Μιλάει στους αναγνώστες - πολίτες για την ίδια τους τη ζωή στο πεδίο του κοινού μας βίου. Γράφει λοιπόν το μυθιστόρημα «Ζ», όπου εξιστορεί τα γεγονότα γύρω από τον αγώνα του Γρηγόρη Λαμπράκη για την ειρήνη και τη δημοκρατία και την πορεία του προς την έξοδο από τη ζωή. Μια έξοδο που αποφάσισε και εκτέλεσε το παρακράτος της μετεμφυλιακής Δεξιάς. Ο συγγραφέας προσδιορίζει το «Ζ» ως ένα «φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος».
Το 1969, εν μέσω δικτατορίας στην Ελλάδα, ένας άλλος σπουδαίος Έλληνας της διασποράς, ο σκηνοθέτης Κώστας Γαβράς, μεταφέρει το μυθιστόρημα «Ζ» στη μεγάλη οθόνη. Η ταινία πετυχαίνει να καταχωρηθεί ως ένα από τα πιο σημαντικά πολιτικά θρίλερ του παγκόσμιου κινηματογράφου, κινητοποιώντας παράλληλα απλούς ανθρώπους και πολιτικές δυνάμεις υπέρ του αγώνα που έδινε ο ελληνικός λαός ενάντια στη χούντα των συνταγματαρχών. Ο Ιβ Μοντάν, που υποδύεται τον Λαμπράκη, καταφέρνει να είναι ταυτόχρονα ο Έλληνας αγωνιστής αλλά και ο αγωνιστής της ειρήνης και της δημοκρατίας σε οποιοδήποτε σημείο της Γης.
Z - 1969 η Ταινία του Κώστα Γαβρά
Ζ (ή και Ζει) είναι ο τίτλος ταινίας του Κώστα Γαβρά, παραγωγής 1969, με θέμα τη δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη και την αναζήτηση των ενόχων από τον ανακριτή Χρήστο Σαρτζετάκη, μετέπειτα Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας.
Το σενάριο, διασκευή του ομώνυμου μυθιστορήματος που έγραψε το 1966 ο Βασίλης Βασιλικός, υπέγραψε ο Ισπανός συγγραφέας Χόρχε Σεμπρούν, ο οποίος αργότερα έγινε υπουργός Πολιτισμού της Ισπανίας. Πρόθεση των δημιουργών ήταν το «Ζ» του τίτλου να προφέρεται «Ζει» και όχι «ζήτα», καθώς ήθελαν να εκφράζει ηχητικά το ρήμα που ακουγόταν στις διαδηλώσεις που έγιναν όταν σκοτώθηκε ο βουλευτής - «Λαμπράκη ζεις, εσύ μας οδηγείς» και «Ζει, Ζει, Ζει».
Ιστορικό της ταινίας και γυρίσματα
Ο αδελφός του Κώστα Γαβρά είχε υπηρετήσει στον στρατό μαζί με τον συγγραφέα Βασίλη Βασιλικό και ήταν φίλοι. Όταν διάβασε το Ζ του Βασιλικού για την υπόθεση Λαμπράκη, το πρότεινε αμέσως στον αδελφό του. Εκείνος το είδε θετικά, αλλά δεν βιάστηκε να το υλοποιήσει. Εντούτοις όταν έγινε το πραξικόπημα των συνταγματαρχών τον Απρίλη του 1967, ο Γαβράς αποφάσισε αμέσως να κάνει την ταινία.
Η ταινία είναι γαλλόφωνη, ενώ τα γυρίσματα έγιναν στην Αλγερία (η τότε σοσιαλιστική Αλγερινή κυβέρνηση του FLN βοήθησε πρόθυμα με τα γυρίσματα) και πρωταγωνιστούν κυρίως Γάλλοι ηθοποιοί, με ορισμένες εξαιρέσεις (όπως η Ελληνίδα Ειρήνη Παππά).
Η ταινία είχε κάποιες μικροδιαφορές στην πλοκή τόσο σε σύγκριση με το βιβλίο όσο και με την πραγματικότητα, αλλά ορισμένες σκηνές είναι αυτούσια μεταφορά των γεγονότων, με κυριότερο παράδειγμα την εναρκτήρια σκηνή της ταινίας με τις ομιλίες του Υφυπουργού Γεωργίας και του Στρατηγού της Χωροφυλακής. Η σκηνή αυτή αποτελεί σχεδόν αυτολεξεί μεταφορά της ομιλίας του Υφυπουργού Γεωργίας, Παναγιώτη Σταυρόπουλου, και του Γενικού Επιθεωρητή Χωροφυλακής Βορείου Ελλάδος, Κωνσταντίνου Μήτσου, που έγινε το μεσημέρι της 22ας Μαΐου 1963 στο τότε Υπουργείο Βορείου Ελλάδος (Διοικητήριο Θεσσαλονίκης), λίγες ώρες πριν από την δολοφονία Λαμπράκη.
Πλοκή
Η ταινία δεν αναφέρει ότι αφορά την Ελλάδα, αλλά αυτό διαφαίνεται από διάφορα ελληνικά στοιχεία. Αρχίζει με έναν εμπαθή Στρατηγό της Χωροφυλακής που εκπροσωπεί τη δεξιά κυβέρνηση να βγάζει λογύδριο για την απόφαση των αρχών να πατάξουν τους κομμουνιστές, και μετά δείχνει έναν ειρηνιστή επιστήμονα και βουλευτή, τον Ιβ Μοντάν, να προετοιμάζει μια εκδήλωση της αντιπολίτευσης, στην οποία ο ίδιος θα μιλούσε για πυρηνικό αφοπλισμό.
Η οργάνωση της εκδήλωσης αυτής σκοντάφτει σε μια σειρά από εμπόδια. Τελικά διοργανώνεται και ο ειρηνιστής βουλευτής κάνει την ομιλία του, αλλά λίγες ώρες αργότερα υποκύπτει στα χτυπήματα που δέχεται από παρακρατικούς έξω από τον χώρο της εκδήλωσης.
Στην ταινία η επίθεση γίνεται μπροστά στα μάτια της αστυνομίας, που δεν επεμβαίνει για να συλλάβει τους δράστες, και αυτοί απομακρύνονται με το αυτοκίνητό τους, αφού ο ένας από αυτούς χτυπήσει τον βουλευτή στο κεφάλι με ένα λοστό.
Οι αρχές πιέζουν τους μάρτυρες να καταθέσουν ότι επρόκειτο για τροχαίο και ότι ο οδηγός του οχήματος ήταν μεθυσμένος. Διενεργείται όμως ιατροδικαστική αυτοψία και πιστοποιείται ότι ο θάνατος δεν προκλήθηκε από τροχαίο.
ο Ζαν-Λουί Τρεντινιάν (Jean-Louis Trintignant) ως ανακριτής Σαρτζετάκης
Οι υπαίτιοι καταδικάζονται σε σχετικά ελαφρές για το έγκλημά τους ποινές. Οι αξιωματικοί της χωροφυλακής δέχονται κυρίως διοικητικές ποινές, οι στενοί συνεργάτες του Γρηγόρη Λαμπράκη απελαύνονται ή πεθαίνουν και ο φωτορεπόρτερ φυλακίζεται με την κατηγορία ότι έδωσε στη δημοσιότητα απόρρητα στοιχεία.
Προτού αρχίσουν να πέφτουν οι τίτλοι του τέλους, ο Γαβράς δείχνει μια λίστα από όσα απαγορεύει η χούντα που επιβλήθηκε στην Ελλάδα λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Λαμπράκη. Ανάμεσα σε αυτά είναι τα ειρηνευτικά κινήματα, οι απεργίες, η συγκρότηση εργατικών σωματείων, τα μακριά μαλλιά στους άνδρες, η μουσική των Beatles, ο Λέων Τολστόι, ο Ιονέσκο, ο Ζαν Πολ Σαρτρ, η ελευθεροτυπία, αλλά και το γράμμα «Ζήτα» που θυμίζει τον Λαμπράκη.
Ρόλοι
Ιβ Μοντάν στο ρόλο του αριστερού βουλευτή
Ειρήνη Παππά στο ρόλο της χήρας του βουλευτή
Ζαν Λουί Τρεντινιάν στο ρόλο του ανακριτή
Ζακ Περέν ως φωτορεπόρτερ
Δείτε την ταινία με ελληνικούς υπότιτλους
Ανακηρύσσεται καλύτερη ταινία της χρονιάς από την
Ένωση Κριτικών Κινηματογράφου της Νέας Υόρκης
26 Φεβρουαρίου (1969), ανεβαίνει τους γαλλικούς κινηματογράφους η ταινία-σταθμός του Κώστα Γαβρά, «Ζ» («Ζει» ή «Ζήτα») που αναφέρεται στη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη. Την μουσική που σημάδεψε, έγραψε και γράφει την δική της ιστορία, συνέθεσε ο πρόεδρος της Νεολαίας Λαμπράκη («Λαμπράκηδες») Μίκης Θεοδωράκης με ένα μοναδικό όσο και επεισοδιακό τρόπο.
29 Δεκεμβρίου 1969 - Η ταινία του Κώστα Γαβρά Ζ, που αναφέρεται στη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, ανακηρύσσεται καλύτερη ταινία της χρονιάς από την Ένωση Κριτικών Κινηματογράφου της Νέας Υόρκης.Η ταινία αναφέρεται στη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη από το παρακράτος της Δεξιάς στη Θεσσαλονίκη. Οι κρατικές και παρακρατικές «Καρφίτσες» τρύπησαν και τις βάτες του Καραμανλή που αναρωτήθηκε: - Ποιος κυβερνάει αυτόν τον τόπο;
Δείτε: Το Λαϊκό Μοιρολόϊ στον εθνικό ήρωα Γρηγόρη Λαμπράκη
Στους τίτλους της αρχής διαβάζουμε: «Οποιαδήποτε ομοιότητα με πραγματικά γεγονότα ή πρόσωπα ζώντα και τεθνεώτα δεν είναι τυχαία. Είναι σκόπιμη».Η υπόθεση της ταινίας αναφέρεται σε έναν επιστήμονα, που έχει προγραμματίσει να κάνει μια ομιλία κατά της χρήσης της ατομικής βόμβας. Καθώς φτάνει έξω από την αίθουσα στην οποία πρόκειται να μιλήσει, δέχεται την επίθεση μιας ομάδας ακροδεξιών εξτρεμιστών που συνδέονται πολιτικά με την κυβέρνηση, ενώ η αστυνομία που είναι παρούσα δεν παρεμβαίνει.
Συνέρχεται από το ισχυρό χτύπημα και κάνει την ομιλία, αργότερα όμως πεθαίνει από τα τραύματά του. Ένας δημοσιογράφος βρίσκει ένα μάρτυρα κι ένα δικαστή που είναι πρόθυμος να τον ακούσει, παρά τις διαμαρτυρίες της κυβέρνησης.
Στη δίκη που ακολουθεί αποκαλύπτεται μια κυβερνητική συνωμοσία, αλλά τα πάντα ανατρέπονται, όταν στην εξουσία ανεβαίνει νέα κυβέρνηση, έπειτα από στρατιωτικό πραξικόπημα, το οποίο οδηγεί στην αδιαλλαξία και την απαγόρευση των μακριών μαλλιών, των Beatles και των εκδηλώσεων υπέρ της ειρήνης.
Η ταινία, όπως και το βιβλίο άλλωστε, κάτω από τις τότε πολιτικές συνθήκες στη χώρα μας (1969), λειτούργησε (γενικά) πολύ θετικά (κυρίως στο εξωτερικό).Η συμμετοχή του Θεοδωράκη στη μουσική (γνωστά μουσικά κομμάτια του «βλ. εδώ»), όπως και της Ειρήνης Παπά, αλλά και του κομμουνιστή (τότε) Ιβ Μοντάν, έδωσαν στην ταινία μια άλλη διάσταση. Μπορεί να πει κανείς πως, με τον τρόπο της, βοήθησε και αυτή στο γενικότερο αντιδικτατορικό αγώνα!
Ωστόσο, δεν ήταν λίγοι οι σοβαροί πολιτικοί επικριτές, τόσο της ταινίας όσο και του βιβλίου, που προηγήθηκε στην κυκλοφορία.
ο σκηνοθέτης της ταινίας Κώστας Γαβράς
Πρώτα ο Βασιλικός και μετά ο Γαβράς παρέβλεψαν, σχεδόν τελείως, το λαϊκό παράγοντα και τις λαϊκές κινητοποιήσεις και υπερεκτίμησαν την «αποφασιστικότητα» του ανακριτή Σαρτζετάκη και ενός αστού δημοκρατικού δημοσιογράφου (του «Βήματος»). Αρκετοί κυρίως νεαροί κομμουνιστές (το ΚΚΕ βρισκόταν στην παρανομία), έχοντας άλλη άποψη για την κίνηση και τους νόμους της Ιστορίας, θεώρησαν την ταινία, ακριβώς γιατί αγνόησε τον λαϊκό παράγοντα, αστικής αντίληψης και ιδεολογίας.
Πάντως, ποτέ κανείς δε χάνει παρακολουθώντας έστω και αμφιλεγόμενα πολιτικά θέματα (με καθαρό μάτι, βέβαια). Η συγκεκριμένη ταινία φέρνει, έστω και με αυτόν το λαθεμένο τρόπο, πολλές πληροφορίες στους νέους θεατές. Οι παλιοί θεατές και μόνο με τη θύμηση εκείνης της περιόδου συγκινούνται. Ήταν δύσκολα εκείνα τα χρόνια. Και τόσο όμορφα.
Το μαζικό κίνημα των Λαμπράκηδων, το μαζικότερο νεολαιίστικο κίνημα της εποχής, ήταν η σωστότερη απάντηση για την άλλη αντίληψη για την Ιστορία.
Πάντως, ποτέ κανείς δε χάνει παρακολουθώντας έστω και αμφιλεγόμενα πολιτικά θέματα (με καθαρό μάτι, βέβαια). Η συγκεκριμένη ταινία φέρνει, έστω και με αυτόν το λαθεμένο τρόπο, πολλές πληροφορίες στους νέους θεατές. Οι παλιοί θεατές και μόνο με τη θύμηση εκείνης της περιόδου συγκινούνται. Ήταν δύσκολα εκείνα τα χρόνια. Και τόσο όμορφα.
Περιπετειώδης ήταν και η μουσική επένδυση της ταινίας. Ο Γαβράς επικοινώνησε με τον Μίκη Θεοδωράκη, που βρισκόταν εξόριστος στη Ζάτουνα Αρκαδίας, για να του ζητήσει να γράψει τη μουσική. Ο συνθέτης δέχθηκε, αλλά ζήτησε πρώτα να διαβάσει το σενάριο της ταινίας... Διαβάστε περισσότερα »
Κριτικές
«Έχοντας τη δομή του θρίλερ και το ύφος μιας χιτσκοκικής αφήγησης, το Ζ είναι η πρώτη μεγάλη γαλλική πολιτική ταινία που απευθύνεται σε όλους τους θεατές. Αποτελεσματικότητα χωρίς αυταρέσκεια, μεθοδικότητα χωρίς σχολαστικότητα. Το Ζ επιτυγχάνει τη σπάνια ισορροπία ανάμεσα σε μια ταινία άποψης και δράσης, ανάμεσα σε έναν ιδεολογικό κινηματογράφο και σε έναν κινηματογράφο-θέαμα. Είναι ένα έργο ευγενές και ωφέλιμο. Το Ζ είναι μια ταινία που αφυπνίζει».
«Έχοντας τη δομή του θρίλερ και το ύφος μιας χιτσκοκικής αφήγησης, το Ζ είναι η πρώτη μεγάλη γαλλική πολιτική ταινία που απευθύνεται σε όλους τους θεατές. Αποτελεσματικότητα χωρίς αυταρέσκεια, μεθοδικότητα χωρίς σχολαστικότητα. Το Ζ επιτυγχάνει τη σπάνια ισορροπία ανάμεσα σε μια ταινία άποψης και δράσης, ανάμεσα σε έναν ιδεολογικό κινηματογράφο και σε έναν κινηματογράφο-θέαμα. Είναι ένα έργο ευγενές και ωφέλιμο. Το Ζ είναι μια ταινία που αφυπνίζει».
Το απόσπασμα από το L' Express είναι ένα δείγμα της υποδοχής που επιφύλαξαν στην ταινία του Κώστα Γαβρά. Παρ' όλα αυτά στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Καννών η ταινία περιορίστηκε στο βραβείο της Επιτροπής και στο βραβείο ανδρικής ερμηνείας (Ζαν-Λουί Τρεντινιάν).
Βραβεία & Υποψηφιότητες
Η ταινία βγήκε στους γαλλικούς κινηματογράφους στις 26 Φεβρουαρίου 1969, αλλά γνώρισε τη διεθνή καταξίωση μετά την προβολή της στο φεστιβάλ των Καννών τον Μάιο της ίδιας χρονιάς. Δημιούργησε αίσθηση και τιμήθηκε με τα βραβεία πρώτου ανδρικού ρόλου (Ζαν Λουί Τρεντινιάν) και των κριτικών (FIPRESCI) για τον Κώστα Γαβρά. Η φήμη της πέρασε και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού και τον επόμενο χρόνο ήρθε η σειρά των Όσκαρ. Η ταινία εκπροσώπησε την Αλγερία (χώρα των παραγωγών της ταινίας) και απέσπασε το Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας και το Όσκαρ για το μοντάζ της (Φρανσουάζ Μπολό), που αποτέλεσε ένα από τα μεγάλα της ατού.
Στην Ελλάδα προβλήθηκε μετά την πτώση της δικτατορίας.
ΔΕΙΤΕ: Η περιπετειώδης μουσική του Μίκη Θεοδωράκη για την ταινία «Ζ» (βίντεο)
*Τα Βραβεία Βρετανικής Ακαδημίας Κινηματογράφου γνωστά και ως Βραβεία BAFTA (αγγλ. British Academy Film Awards) απονέμονται σε μία ετήσια τελετή από το σύλλογο British Academy of Film and Television Arts (BAFTA) για επιτεύγματα στο χώρο του κινηματογράφου. Αποτελούν τα αντίστοιχα βρετανικά βραβεία των Όσκαρ.
| Οργάνωση | Κατηγορία | Υποψήφιος | Αποτέλεσμα |
|---|---|---|---|
| Όσκαρ | Καλύτερη Ταινία | υποψηφιότητα | |
| Σκηνοθεσία | Κώστας Γαβράς | υποψηφιότητα | |
| Διασκευασμένο Σενάριο | Χόρχε Σεμπρούν & Κώστας Γαβράς | υποψηφιότητα | |
| Καλύτερη Ξενόγλωσση Ταινία | νίκη | ||
| Μοντάζ | Φρανσουάζ Μπονότ | νίκη | |
| Χρυσές Σφαίρες | Καλύτερη Ξενόγλωσση Ταινία | νίκη | |
| Φεστιβάλ Καννών | Χρυσός Φοίνικας | υποψηφιότητα | |
| Βραβείο Επιτροπής | νίκη | ||
| Βραβείο Ανδρικού Ρόλου | Ζαν-Λουί Τρεντινιάν | νίκη | |
| BAFTA | Καλύτερη Tαινία | υποψηφιότητα | |
| Σενάριο | Χόρχε Σεμπρούν & Κώστας Γαβράς | υποψηφιότητα | |
| Μουσική | Μίκης Θεοδωράκης | νίκη | |
| Μοντάζ | Φρανσουάζ Μπονότ | υποψηφιότητα | |
| Un Award | υποψηφιότητα |
Δείτε αποσπάσματα από την ταινία «Z»
Απόσπασμα πολιτικής συναυλίας (στο γήπεδο Πανιωνίου) και
αργότερα ταινίας του Κουνδούρου Τα τραγούδια της φωτιάς)
που πήρε μέρος το 1974 λίγο μετά που έπεσε η χούντα.
Το βραβευμένο τραγούδι της ταινίας -Z- (1974)
Ποιος δεν μιλά για τη Λαμπρή - Farantouri,
Theodorakis από τον δίσκο Ένας Όμηρος (1966)
Στίχοι: Brendan Behan (Μπρένταν Μπίαν)
& Βασίλης Ρώτας Μουσική: Μ. Θεοδωράκης
Ποιος δε μιλά για τη λαμπρή γιορτή ξανανιωμού,
πάν τα παιδιά στον πόλεμο και παν του σκοτωμού.
Με θάρρος οι τρανές καρδιές έπιασαν τα στενά,
ψηλά η σημαία ανέμιζε η αντάρτισσα μπροστά.
Δέκα χιλιάδες φτάσανε χακένιοι ταxτικοί
για να σκοτώσουν τα παιδιά μα μείναν εδ’ εκεί.
Με πολυβόλα κι άρματα κανόνια τους σωρό,
κανένας τους δε γύρισε, δε φταίμε εμείς για αυτό.
Ένας με δέκα, ημέρες εξ, κρατήσαμε γερά
και δεν περάσαν τις γραμμές, μ’ όλα τους τα πυρά.
Μας ρίξαν και φαρμακερά αέρια και καπνούς,
μας κάψαν την πρωτεύουσα ωσάν τους Γερμανούς.
Σκοτώσαν τους ηγέτες μας χωρίς απολογιά τους,
γυναίκες μας, μικρά παιδιά στα γόνατα μπροστά τους.
Τους τάφους άνοιγαν κρυφά και θάβαν τους νεκρούς,
δεν πιάσαν ούτε σκότωσαν αντάρτες μας πιστούς.
Ποιος δε μιλά για τη λαμπρή γιορτή ξανανιωμού,
πάν τα παιδιά στον πόλεμο και παν του σκοτωμού.
Ζ του Βασιλικού και Ζ του Γαβρά
Με αφορμή την επανέκδοση του βιβλίου του Βασίλη
Βασιλικού: Ζ, φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος,
από τις εκδόσεις Gutenberg. του Θανάση Αγάθου*
Το μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού, μυθοπλαστική επεξεργασία ενός γεγονότος που συγκλονίζει την πολιτική ζωή της Ελλάδας τον Μάιο του 1963, της δολοφονίας του αριστερού βουλευτή Γρηγόρη Λαμπράκη από παρακρατικούς κύκλους, πρωτοδημοσιεύεται σε συνέχειες στο περιοδικό Ο Ταχυδρόμος το 1966 και αμέσως μετά κυκλοφορεί σε αυτοτελή τόμο από τις εκδόσεις Θεμέλιο, όταν τα γεγονότα είναι εξαιρετικά νωπά στη συλλογική μνήμη και αρχίζει η δίκη των κατηγορουμένων για τη δολοφονία.
Το 1967 το βιβλίο απαγορεύεται στην Ελλάδα από το χουντικό καθεστώς, αλλά γρήγορα αρχίζει να μεταφράζεται στη μία γλώσσα μετά την άλλη. Το 1969 μεταφέρεται στον κινηματογράφο από τον Κώστα Γαβρά, ως γαλλοαλγερινή παραγωγή, με σενάριο του Jorge Semprun, φωτογραφία του Raoul Coutard, μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και πρωταγωνιστές τους Jean-Louis Trintignant, Yves Montand, Jacques Perrin και Ειρήνη Παπά. Η ταινία σημειώνει θριαμβευτική επιτυχία σε όλο τον κόσμο, δίνοντας νέα ώθηση στις πωλήσεις του βιβλίου και φέρνοντας τον Βασιλικό, τον Γαβρά και τη χουντοκρατούμενη Ελλάδα στο επίκεντρο του διεθνούς ενδιαφέροντος.
Το Ζ του Γαβρά ανήκει στην κατηγορία της κινηματογραφικής μεταφοράς λογοτεχνικού έργου που αποκαλείται σχόλιο, όπου το πρωτότυπο μεταβάλλεται σε κάποια σημεία, χωρίς, όμως, να απομακρύνεται από τους βασικούς άξονες του βιβλίου. Ο σεναριογράφος Jorge Semprun, απηχώντας και τη θέση του Γαβρά, εξηγεί σχετικά με τις προθέσεις τους να διεθνοποιήσουν την ιστορία που αφηγείται το βιβλίο του Βασιλικού: «Δεν θέλαμε να κάνουμε μια αναπαράσταση της υπόθεσης, αλλά να πάρουμε μια αφορμή για να καταγγείλουμε ορισμένα πράγματα σε παγκόσμια κλίμακα. Ιδού πώς: Παρουσιάζοντας τα πρόσωπα του έργου όχι τυπικά και “ανεκδοτολογικά” ελληνικά–τοπικά αλλά πιο ανοιχτά, δίνοντας στην ταινία μια δυνατότητα να λειτουργήσει σε όλον τον κόσμο»[1].
Τόσο το βιβλίο όσο και η ταινία χρησιμοποιούν αποτελεσματικά τη φόρμα του δραματοποιημένου ντοκουμέντου και κινούνται στα όρια μεταξύ ιστορίας και μυθοπλασίας, με αποτέλεσμα οι κριτικοί και των δύο έργων να δυσκολεύονται να τα κατατάξουν σε ένα συγκεκριμένο είδος.
Ο Τάσος Βουρνάς[2], ο Βασίλης Ραφαηλίδης[3], ο Απόστολος Σαχίνης[4] αναρωτιούνται εάν το βιβλίο του Βασιλικού είναι μυθιστόρημα ή ντοκουμέντο, ενώ η Marguerite Duras το χαρακτηρίζει «μια μεγαλοπρεπή, μοντέρνα, εξαντλητική αφήγηση της πολιτικής αλήθειας»[5].
Ο ίδιος ο συγγραφέας το εντάσσει στην κατηγορία του μη μυθοπλαστικού μυθιστορήματος (non-fiction novel) που αρχίζει με το Εν ψυχρώ του Truman Capote[6]. Την ίδια δυσκολία ειδολογικής κατάταξης συναντούμε και στις κριτικές της ταινίας του Γαβρά: άλλοι μιλούν για «μαχόμενη» περιπέτεια που προτρέπει στην αρετή[7], άλλοι για πολιτικό δράμα που δημιούργησε το «σύνδρομο Κώστα Γαβρά»[8], άλλοι θεωρούν την ταινία «ταυτόχρονα μια μανιασμένη πολιτική κραυγή και ένα λαμπρό θρίλερ γεμάτο σασπένς»[9].
Πέρα από τις μεταξύ τους συγκλίσεις (έντονος αντιμοναρχικός χαρακτήρας, προβολή της μορφής του θαρραλέου, έντιμου ανακριτή, τονισμός της συμβολής των δημοσιογράφων στην εξιχνίαση της δολοφονίας) και αποκλίσεις (εξοβελισμός των λυρικών μερών του μυθιστορήματος και συρρίκνωση του ρόλου της χήρας στην κινηματογραφική εκδοχή), τόσο το βιβλίο όσο και το φιλμ γίνονται εξαιρετικά δημοφιλή σε όλον τον κόσμο.
Το Ζ του Βασιλικού μεταφράζεται στα γαλλικά από τον Pierre Comberousse για λογαριασμό του εκδοτικού οίκου Gallimard το 1966, και μέσα στην επόμενη τριετία (1967-1970) κυκλοφορούν μεταφράσεις του σε άλλες δεκαοκτώ χώρες, από τις ΗΠΑ, την Αγγλία, τη Δυτική Γερμανία και την Ιταλία έως τη Σοβιετική Ένωση, την Ουγγαρία, την Τσεχοσλοβακία και την Ιαπωνία· το γεγονός ότι δέκα από αυτές τις μεταφράσεις εκδίδονται μετά την εμφάνιση της ταινίας είναι μια ένδειξη ότι ο εμπορικός και καλλιτεχνικός θρίαμβος της ταινίας, που διαπρέπει στο Φεστιβάλ Καννών και στα Όσκαρ, σίγουρα διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη διεθνή εκδοτική επιτυχία και την πρόσληψη του βιβλίου.
Παράλληλα, τα γεγονότα του Μάη του 1968 στο Παρίσι είναι ακόμη νωπά όταν γυρίζεται και προβάλλεται η ταινία και, κατά κάποιο τρόπο, συντελούν στην επιτυχία της. Εξάλλου, την ίδια περίοδο είναι πρόσφατη η σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία, ο πόλεμος του Βιετνάμ, οι εξεγέρσεις στα αμερικανικά πανεπιστήμια.
Υπάρχει ένα παγκόσμιο αίτημα να χτυπηθεί ο ολοκληρωτισμός σε όλες του τις μορφές και το φιλειρηνικό κίνημα είναι ισχυρότερο από ποτέ. Το Ζ των Βασιλικού-Γαβρά βρίσκεται ξαφνικά να εκφράζει όλα τα παραπάνω· δεν είναι τυχαίο ότι κριτικοί εντοπίζουν αναλογίες της δολοφονίας του Λαμπράκη, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο και στο φιλμ, με άλλα πολιτικά εγκλήματα που συνταράσσουν τον κόσμο κατά τη δεκαετία 1960-1970, όπως αυτά των αδελφών Kennedy, του Ben Barka, του Lumumba, του Delgado, του Martin Luther King, του Malcolm X, αλλά και με τις παλαιότερες σταλινικές εκκαθαρίσεις.
Παρά την προσπάθεια του Γαβρά να διεθνοποιήσει το βιβλίο του Βασιλικού, η ταινία τελικά γίνεται σύμβολο του αντιδικτατορικού αγώνα των Ελλήνων και η ιστορία του Ζ-Λαμπράκη, ενός Έλληνα γιατρού και ειρηνιστή, χρησιμοποιείται ως όπλο ενάντια στη χούντα. Εάν το μυθιστόρημα συλλαμβάνει επιτυχώς το πολιτικό και κοινωνικό κλίμα της δεκαετίας του ’60 στην Ελλάδα και εκφράζει τη λαϊκή βούληση για εξάλειψη της πολιτικής και στρατιωτικής διαφθοράς και για απονομή δικαιοσύνης, το φιλμ κατορθώνει να συλλάβει την έννοια της ύβρεως την οποία συχνά διαπράττουν οι φορείς της εξουσίας και να προσφέρει μια πανοραμική εικόνα των συνθηκών που οδηγούν σε ένα στρατιωτικό καθεστώς.
Ωστόσο, αν και ο ενημερωμένος θεατής του 1969 γνωρίζει ότι τα γεγονότα διαδραματίζονται στην Ελλάδα, η ταινία δεν χάνει ποτέ τον παγκόσμιο, πανανθρώπινο χαρακτήρα της. Το γεγονός ότι ελάχιστοι χαρακτήρες αποκαλούνται με όνομα και ο τόπος δεν είναι αυστηρά προσδιορισμένος αποδεικνύονται σοφή επιλογή: ενδεχομένως, αν χρησιμοποιούνταν τα πραγματικά ονόματα προσώπων και τοποθεσιών, η ταινία θα αντιμετωπιζόταν περισσότερο ως καθαυτό Ιστορία παρά ως καταγγελία του ολοκληρωτισμού.
Και οι δύο δημιουργίες έχουν καταξιωθεί στη συλλογική συνείδηση και αποτελούν σημεία αναφοράς στη λογοτεχνική και κινηματογραφική ιστορία σε διεθνές επίπεδο· παράλληλα και τα δύο διαδραματίζουν πρωτεύοντα ρόλο στην ευαισθητοποίηση της παγκόσμιας κοινής γνώμης σχετικά με τη δικτατορία των συνταγματαρχών στην Ελλάδα, χωρίς να χάνουν την οικουμενική τους διάσταση ως καταγγελίες της κατάχρησης εξουσίας.
Τόσο το μυθιστόρημα όσο και η ταινία αποτελούν κορυφαίες στιγμές –αλλά και κρίσιμες καμπές– στην πορεία τόσο του Βασιλικού όσο και του Γαβρά και, ως γνήσια έργα τέχνης, δεν θα πάψουν ποτέ να συγκινούν, να κερδίζουν νέους αναγνώστες και θεατές, και να βρίσκονται σε διαρκή διάλογο, όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και με άλλες μορφές τέχνης, όπως το θέατρο, για να θυμηθούμε την έξοχη θεατρική μεταφορά της Έφης Θεοδώρου, που παρουσιάστηκε to 2012 στο Εθνικό Θέατρο.
(*) Ο Θανάσης Αγάθος διδάσκει Νεοελληνική Φιλολογία στο
ΕΚΠΑ στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
[1] Κώστας Πάρλας, «Ο Κ. Γαβράς διευκρινίζει: ‘Παγκόσμια ταινία το Ζ και όχι τοπική αναπαράσταση’», εφημ. Το Βήμα της Κυριακής, 15-12-1974, σ. 5.
[2] Τάσος Βουρνάς, «Προσφορά στη μάχη του δημοκρατικού στοχασμού εναντίον της βίας. Φανταστικό ντοκυμανταίρ ενός εγκλήματος», εφημ. Η Αυγή, 14-12-1966, σ. 4.
[3] Β. Α. Ραφαηλίδης, «Το βιβλίο. Βασίλη Βασιλικού, ‘Ζ. Φανταστικό ντοκυμανταίρ ενός εγκλήματος’», εφημ. Δημοκρατική Αλλαγή, 21-1-1967, σ. 2.
[4] Απόστολος Σαχίνης, «Τα Γράμματα. Ένα χρονικό της εποχής μας», εφημ. Έθνος, 1-3-1967, σ. 2.
[5] Marguerite Duras, «Les hardes de Salonique», Le Nouvel Observateur 156 (8-11-1967), σ. 46-47: 46.
[6] Ο ίδιος ο Βασιλικός αναγνωρίζει τις οφειλές του στον Truman Capote: «Βρήκα το κλειδί της αφήγησης της δολοφονίας του Λαμπράκη μόλις διάβασα το ‘Εν ψυχρώ’ του Τρούμαν Καπότε το 1966» (Βασίλης K. Καλαμαράς, «Λογοτεχνικά και ερωτικά χρεόγραφα», εφημ. Ελευθεροτυπία, 11-4-2009).
[7] Jean-Louis Bory, «Z. La majuscule de l’histoire», Le Nouvel Observateur 226 (10-3-1969), σ. 44-45: 44.
[8] James Monaco, «The Costa-Gavras Syndrome», Cineaste, τόμ. 7, αρ. 2, 1976, σ. 18-21, 51, 20.
[9] Roger Ebert, «Z. Film review», Chicago Sun–Times, 30-12-1969.
Πηγές / Πληροφορίες:
• Στον εθνικό ήρωα Γρηγόρη Λαμπράκη
Εξώφυλλο της α΄ έκδοσης, 1966
Υπάρχει ένα παγκόσμιο αίτημα να χτυπηθεί ο ολοκληρωτισμός σε όλες του τις μορφές και το φιλειρηνικό κίνημα είναι ισχυρότερο από ποτέ. Το Ζ των Βασιλικού-Γαβρά βρίσκεται ξαφνικά να εκφράζει όλα τα παραπάνω· δεν είναι τυχαίο ότι κριτικοί εντοπίζουν αναλογίες της δολοφονίας του Λαμπράκη, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο και στο φιλμ, με άλλα πολιτικά εγκλήματα που συνταράσσουν τον κόσμο κατά τη δεκαετία 1960-1970, όπως αυτά των αδελφών Kennedy, του Ben Barka, του Lumumba, του Delgado, του Martin Luther King, του Malcolm X, αλλά και με τις παλαιότερες σταλινικές εκκαθαρίσεις.
Παρά την προσπάθεια του Γαβρά να διεθνοποιήσει το βιβλίο του Βασιλικού, η ταινία τελικά γίνεται σύμβολο του αντιδικτατορικού αγώνα των Ελλήνων και η ιστορία του Ζ-Λαμπράκη, ενός Έλληνα γιατρού και ειρηνιστή, χρησιμοποιείται ως όπλο ενάντια στη χούντα. Εάν το μυθιστόρημα συλλαμβάνει επιτυχώς το πολιτικό και κοινωνικό κλίμα της δεκαετίας του ’60 στην Ελλάδα και εκφράζει τη λαϊκή βούληση για εξάλειψη της πολιτικής και στρατιωτικής διαφθοράς και για απονομή δικαιοσύνης, το φιλμ κατορθώνει να συλλάβει την έννοια της ύβρεως την οποία συχνά διαπράττουν οι φορείς της εξουσίας και να προσφέρει μια πανοραμική εικόνα των συνθηκών που οδηγούν σε ένα στρατιωτικό καθεστώς.
Ωστόσο, αν και ο ενημερωμένος θεατής του 1969 γνωρίζει ότι τα γεγονότα διαδραματίζονται στην Ελλάδα, η ταινία δεν χάνει ποτέ τον παγκόσμιο, πανανθρώπινο χαρακτήρα της. Το γεγονός ότι ελάχιστοι χαρακτήρες αποκαλούνται με όνομα και ο τόπος δεν είναι αυστηρά προσδιορισμένος αποδεικνύονται σοφή επιλογή: ενδεχομένως, αν χρησιμοποιούνταν τα πραγματικά ονόματα προσώπων και τοποθεσιών, η ταινία θα αντιμετωπιζόταν περισσότερο ως καθαυτό Ιστορία παρά ως καταγγελία του ολοκληρωτισμού.
Και οι δύο δημιουργίες έχουν καταξιωθεί στη συλλογική συνείδηση και αποτελούν σημεία αναφοράς στη λογοτεχνική και κινηματογραφική ιστορία σε διεθνές επίπεδο· παράλληλα και τα δύο διαδραματίζουν πρωτεύοντα ρόλο στην ευαισθητοποίηση της παγκόσμιας κοινής γνώμης σχετικά με τη δικτατορία των συνταγματαρχών στην Ελλάδα, χωρίς να χάνουν την οικουμενική τους διάσταση ως καταγγελίες της κατάχρησης εξουσίας.
Τόσο το μυθιστόρημα όσο και η ταινία αποτελούν κορυφαίες στιγμές –αλλά και κρίσιμες καμπές– στην πορεία τόσο του Βασιλικού όσο και του Γαβρά και, ως γνήσια έργα τέχνης, δεν θα πάψουν ποτέ να συγκινούν, να κερδίζουν νέους αναγνώστες και θεατές, και να βρίσκονται σε διαρκή διάλογο, όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και με άλλες μορφές τέχνης, όπως το θέατρο, για να θυμηθούμε την έξοχη θεατρική μεταφορά της Έφης Θεοδώρου, που παρουσιάστηκε to 2012 στο Εθνικό Θέατρο.
(*) Ο Θανάσης Αγάθος διδάσκει Νεοελληνική Φιλολογία στο
ΕΚΠΑ στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
[1] Κώστας Πάρλας, «Ο Κ. Γαβράς διευκρινίζει: ‘Παγκόσμια ταινία το Ζ και όχι τοπική αναπαράσταση’», εφημ. Το Βήμα της Κυριακής, 15-12-1974, σ. 5.
[2] Τάσος Βουρνάς, «Προσφορά στη μάχη του δημοκρατικού στοχασμού εναντίον της βίας. Φανταστικό ντοκυμανταίρ ενός εγκλήματος», εφημ. Η Αυγή, 14-12-1966, σ. 4.
[3] Β. Α. Ραφαηλίδης, «Το βιβλίο. Βασίλη Βασιλικού, ‘Ζ. Φανταστικό ντοκυμανταίρ ενός εγκλήματος’», εφημ. Δημοκρατική Αλλαγή, 21-1-1967, σ. 2.
[4] Απόστολος Σαχίνης, «Τα Γράμματα. Ένα χρονικό της εποχής μας», εφημ. Έθνος, 1-3-1967, σ. 2.
[5] Marguerite Duras, «Les hardes de Salonique», Le Nouvel Observateur 156 (8-11-1967), σ. 46-47: 46.
[6] Ο ίδιος ο Βασιλικός αναγνωρίζει τις οφειλές του στον Truman Capote: «Βρήκα το κλειδί της αφήγησης της δολοφονίας του Λαμπράκη μόλις διάβασα το ‘Εν ψυχρώ’ του Τρούμαν Καπότε το 1966» (Βασίλης K. Καλαμαράς, «Λογοτεχνικά και ερωτικά χρεόγραφα», εφημ. Ελευθεροτυπία, 11-4-2009).
[7] Jean-Louis Bory, «Z. La majuscule de l’histoire», Le Nouvel Observateur 226 (10-3-1969), σ. 44-45: 44.
[8] James Monaco, «The Costa-Gavras Syndrome», Cineaste, τόμ. 7, αρ. 2, 1976, σ. 18-21, 51, 20.
[9] Roger Ebert, «Z. Film review», Chicago Sun–Times, 30-12-1969.
Πηγές / Πληροφορίες:
• Στον εθνικό ήρωα Γρηγόρη Λαμπράκη
• www.adorocinema.com/filmes/filme-5493.
• www.allocine.fr/film/fichefilm_gen_cfilm=5493.html.
• bbfc.co.uk/releases/z-1970-0.
• www.allocine.fr/film/fichefilm_gen_cfilm=5493.html.
• bbfc.co.uk/releases/z-1970-0.
• (Τσεχικά) ČSFD. 2001.
• stopklatka.pl/film/z.
• www.imdb.com/title/tt0065234/.
• Unifrance. 1880.
• Z (1969) The Numbers
• stopklatka.pl/film/z.
• www.imdb.com/title/tt0065234/.
• Unifrance. 1880.
• Z (1969) The Numbers
• Ιστοχώρος έβδομη τέχνη (evdomos.wordpress.com)
• Ιστορικό Λεύκωμα 1969, σελ. 146-147, Καθημερινή (1998)
• Ιστορικό Λεύκωμα 1969, σελ. 146-147, Καθημερινή (1998)
• Siglitiki Drekou group: Το Μονοπάτι του Φωτός 22 Μαΐου 2015
• Ένα μοιρολόι για τον Γρηγόρη Λαμπράκη
• Μίκης Θεδοδωράκης: Λάτρευα τον κινηματογράφο: (Τερζής Κ., «Μίκης Θεοδωράκης, ένας 90άχρονος ατίθασος έφηβος», Εφημερίδα «Η Αυγή», ημ. εκδ. 26.07.2015).
• Ένα μοιρολόι για τον Γρηγόρη Λαμπράκη
• Μίκης Θεδοδωράκης: Λάτρευα τον κινηματογράφο: (Τερζής Κ., «Μίκης Θεοδωράκης, ένας 90άχρονος ατίθασος έφηβος», Εφημερίδα «Η Αυγή», ημ. εκδ. 26.07.2015).
• Τα Βίντεο από www.YouTube εταιρεία της Google.
Ρεπορτάζ χωρίς σύνορα του Στέλιου Κούλογλου
Ένα τροχαίο Ατύχημα - δολοφονία του Λαμπράκη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου