Οι φωτιές του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα ή Ριζικάρη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη (αφιέρωμα videos)


Παραμονή Γενεθλίου Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου
Οι φωτιές του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα
Tο δημοφιλέστερο έθιμο του καλοκαιριού
Η γιορτή του Αϊ Γιάννη του Κλήδονα

Εργασία της Σοφίας Ντρέκου

Από τις μεγαλύτερες καλοκαιρινές γιορτές της ελληνικής παράδοσης, αφού η γιορτή του Αϊ Γιάννη του ΚλήδοναΡιγανά, ή Ριζικάρη) συνοδεύεται από το παραδοσιακό έθιμο με το πέρασμα πάνω από τις φωτιές.

Το προσωνύμιο «Κλήδονας» προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «κλήδων» που σημαίνει προγνωστικός ήχος και χρησιμοποιούνταν για να περιγράψει τον συνδυασμό των τυχαίων και ασυνάρτητων λέξεων κατά τη διάρκεια μαντικής τελετής.

Ουσιαστικά ο «Kλήδονας» σχετίζεται με μια λαϊκή μαντική διαδικασία, η οποία λέγεται ότι αποκαλύπτει στις άγαμες κοπέλες την ταυτότητα του μελλοντικού τους συζύγου.

Σύμφωνα με το έθιμο, την παραμονή του Αϊ-Γιαννιού, οι ανύπαντρες κοπέλες μαζεύονται σε ένα από τα σπίτια του χωριού και μία από αυτές πηγαίνει στο πηγάδι να φέρει το «αμίλητο νερό» και στη διαδρομή μέχρι το σπίτι δεν πρέπει να μιλήσει σε κανέναν.

Στο σπίτι το νερό μπαίνει σε πήλινο δοχείο, στο οποίο η κάθε κοπέλα ρίχνει ένα προσωπικό της αντικείμενο, τα λεγόμενα ριζικάρια και στη συνέχεια σκεπάζουν το δοχείο με κόκκινο ύφασμα και το δένουν ενώ παράλληλα προσεύχονται στον Αϊ Γιάννη και τοποθετούν το δοχείο σε ανοιχτό χώρο, όπου μένει όλη νύχτα.

Την ίδια εκείνη νύχτα λέγεται ότι τα κορίτσια θα δουν στα όνειρά τους το μελλοντικό τους σύζυγο.

Παράλληλα, την παραμονή της γιορτής του Αϊ Γιάννη Ιωάννη, αναβιώνει και το γνωστό έθιμο με τις φωτιές: Στη πλατεία του χωριού στήνεται μια μεγάλη φωτιά πάνω από την οποία πηδάνε όλοι οι κάτοικοι του χωριού. Σύμφωνα με την παράδοση, η φωτιά, επιφέρει την κάθαρση και οι άνθρωποι απαλλάσσονται από το κακό

Ο Άι-Γιάννης λέγεται και Ριζικάρης αφού η παράδοση λέει ότι φέρνει τύχη και γι' αυτό έπρεπε από την παραμονή οι κάτοικοι του χωριού να έχουν τακτοποιήσει όλες τις οικιακές δουλειές τους.

Επίσης ο Αϊ Γιάννης αποκαλείται και Ριγανάς, επειδή την ημέρα αυτή έβγαιναν και μάζευαν ρίγανη, η οποία έπρεπε να συλλεχθεί πρωί πρωί, πριν από την ανατολή του ηλίου, αφού πίστευαν, ότι έτσι είχε μαγική δύναμη.

Η παγανιστική προέλευση του εθίμου

Tο έθιμο του Κλήδωνα στον Πλάτανο Σάμου
εικ.:Tο έθιμο του Κλήδωνα στον Πλάτανο Σάμου

Η παραμονή του γενεθλίου του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (24 Ιουνίου) χαρακτηρίζεται από πυρολατρικά και μαντικά έθιμα. Στα πυρολατρικά έθιμα ανάγονται οι φωτιές του Αϊ Γιαννιού του Φανιστή, ή Ριζικάρη ή Ριγανά, όπως ονομάζεται για την περίσταση ο Άγιος σε διάφορα μέρη της χώρας, ενώ στα μαντικά ξεχωρίζει ο Κλήδονας, η μολυβδομαντεία, η ονειρομαντεία κ.ά.

🔥 Οι φωτιές του Αϊ-Γιαννιού, που μας είναι πιο οικείο ως έθιμο, ανάβονται συνήθως σε σταυροδρόμια κατά γειτονιές, με ανταγωνιστική διάθεση, καθώς κάθε γειτονιά θέλει να παρουσιάσει τη μεγαλύτερη φωτιά. Σε αυτή ρίχνονται εύφλεκτα άχρηστα αντικείμενα του σπιτιού και απαραιτήτως το μαγιάτικο στεφάνι. Μικροί και μεγάλοι πηδούν πάνω από τη φωτιά, κάνοντας μια ευχή για καλή υγεία και απαλλαγή από το κακό.

Ο Κλήδονας (κληδών=οιωνός) είναι μία μαντική πράξη, που τελείται με σκοπό να φανερωθεί, ιδιαίτερα στις κοπέλες, το ριζικό ή η τύχη τους. Απαραίτητα συστατικά, μια στάμνα με «αμίλητο» νερό, ένα φρούτο ή κάποιο προσωπικό μικροαντικείμενο μιας κοπέλας.

Τα έθιμα αυτά της υπαίθρου είναι παγανιστικής προελεύσεως, που καταδικάζονται από την Εκκλησία (65ος Κανόνας της Πενθέκτης Συνόδου του 691: «Εί τις κληρικός, ή λαϊκός εισέλθοι εις συναγωγήν Ιουδαίων, ή αιρετικών προσεύξασθαι, ο μεν καθαιρείσθω, ο δε αφοριζέσθω».) και τείνουν να εκλείψουν, αν δεν έχουν εκλείψει, σε μια εποχή έντονης αστικοποίησης.

Ένας απόηχός τους ακούγεται ακόμη στο νοσταλγικό τραγούδι των Γ. Σπανού και Λ. Παπαδόπουλου «Στην Αριστοτέλους»:

♫♪...Και φωτιές ανάβανε στους μεγάλους 
δρόμους τ’ Αϊ Γιάννη θα ’τανε θαρρώ...♫♪


«Φωτιές του Αϊ Γιάννη» - Γιώργος Σεφέρης

Έθιμα του Αϊ Γιαννιού στην Βόρεια Ευρώπη

Ανάλογα έθιμα υπάρχουν και στους λαούς της Βόρειας Ευρώπης, που ανάγονται στην έλευση του καλοκαιριού (Θερινό Ηλιοστάσιο). 

Η Βόρεια Ευρώπη είναι γεωγραφική, ιστορική, καθώς και πολιτική περιοχή της Ευρώπης, η οποία περιλαμβάνει χώρες και περιοχές που βρίσκονται στο βόρειο τμήμα της γηραιάς ηπείρου. Τα κράτη που ανήκουν στη Βόρεια Ευρώπη είναι τα εξής: Ηνωμένο Βασίλειο, Νήσος Γκέρνσεϊ, Νήσος Τζέρσεϊ, Νήσος του Μαν, Δανία (χωρίς την Γροινλανδία), Νήσοι Φερόες, Ιρλανδία, Ισλανδία, Λιθουανία, Λετονία, Νορβηγία, Σπιτσβέργη και Γιαν Μάγεν, Φινλανδία, Νήσοι Ώλαντ, Σουηδία, Εσθονία.

Ο Μοντέστ Μουσόργκσκι (Modest Mussorgsky 1839-1881) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ρώσους συνθέτες, μέλος της Ομάδας των Πέντε, που έθεσε τις βάσεις της ρωσικής εθνικής σχολής στη μουσική.

Έγραψε ένα συμφωνικό ποίημα, εμπνευσμένος από τα ρωσικά λογοτεχνικά έργα και θρύλους.

Οι πρώτες ιδέες για τη σύνθεση του έργου κατέβηκαν στο μυαλό του Μουσόργκσκι το 1860, σε ηλικία 21 ετών. Ήθελε να γράψει μια όπερα με βάση το διήγημα του Γκόγκολ «Την παραμονή του Ιβάν Κούπαλα».

Το διήγημα αναφέρεται σ' ένα χωρικό, που είναι αυτόπτης μάρτυς ενός χορού δαιμόνων την παραμονή της γιορτής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (23 Ιουνίου) στο Φαλακρό Βουνό (Λίσα Χόρα), κοντά στο Κίεβο. Οι ιδέες του αυτές δεν υλοποιήθηκαν ποτέ.

Μετουσίωσε μία «σαββατιάτικη παγανιστική γιορτή μαγισσών» σε ένα θαυμάσιο μουσικό θέμα, γεμάτο δύναμη, λυρισμό και μυστήριο με τον αυθεντικό τίτλο «Νύχτα Του Αγίου Ιωάννη Στο Φαλακρό Βουνό» (Ρωσικά: Иванова ночь на лысой горе), που το ολοκλήρωσε στις 23 Ιουνίου 1867 (παραμονή της γιορτής του Αγίου Ιωάννη) και βασίστηκε σε διήγημα του Νικολάι Γκόγκολ, σ’ ένα ρωσικό θρύλο, με ήρωα σ' ένα χωρικό, που είναι αυτόπτης μάρτυς ενός χορού δαιμόνων την παραμονή της γιορτής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο «Φαλακρό Βουνό» του Κιέβου. Το έργο είχε μία μακρόχρονη συνθετική περιπέτεια.

Στις αρχές Ιουνίου 1867 ο Μουσόργκσκι άρχισε να γράφει το έργο υπό τη μορφή συμφωνικού ποιήματος (σύνθεση για ορχήστρα, που προσπαθεί να αποδώσει με μουσικά μέσα εξωμουσικό περιεχόμενο, για παράδειγμα εντυπώσεις από ανθρώπους, τοπία, ζωγραφικούς πίνακες ή λογοτεχνικά έργα), το οποίο τελείωσε μέσα σε 12 ημέρες, στις 23 Ιουνίου. Του έδωσε τον τίτλο Η Νύχτα του Αγίου Ιωάννη στο Φαλακρό Βουνό. Γεμάτος χαρά για τη δημιουργία του διακήρυξε: «είναι ένα αυθεντικά ρωσικό επίτευγμα, πλήρως απελευθερωμένο από τις γερμανικές επιρροές… γεννημένο στο ρωσικό χώμα και μεγαλωμένο, όπως το ρώσικο καλαμπόκι».

♫♪ Night at Bald Mountain
Modest Petrovich Mussorgsky


Όμως, γρήγορα προσγειώθηκε στην πραγματικότητα, όταν ο μέντοράς Μίλι Μπαλακίρεφ (μέλος της Ομάδας των Πέντε) στάθηκε ιδιαίτερα επικριτικός για το έργο. Η πρώτη εκδοχή έμεινε στο συρτάρι και δεν εμφανίσθηκε παρά μόνο το 1868.

Το 1872 ο Μουσόργκσκι αναθεώρησε το έργο. Του προσέθεσε χορωδιακά μέρη και το ενσωμάτωσε στη συλλογική όπερα - μπαλέτο Μλάντα, που ολοκληρώθηκε πολύ αργότερα. Το 1880 επιχείρησε την τρίτη αναθεώρηση του Φαλακρού Βουνού και το ενσωμάτωσε στην ανολοκλήρωτη όπερά του Το Παζάρι του Σοροσνίτζι.

Η προγραμματική βάση του έργου από τον Μουσόργκσκι είναι: Θορυβώδεις υπερφυσικές φωνές. Εμφάνιση των Πνευμάτων του Σκότους και του Θεού Τσέρνομπογκ. Δοξαστικό του Μαύρου Θεού. Μαύρη Λειτουργία. Γιορτή των Μαγισσών, που διακόπτεται από τους ήχους μιας μακρινής καμπάνας της εκκλησίας του χωριού. Τα Πνεύματα εξαφανίζονται. Αυγή.

Το 1881 ο αλκοολικός Μουσόργκσι έφυγε από τη ζωή σε ηλικία μόλις 42 ετών και οι φίλοι του προσπάθησαν να βάλουν σε τάξη το αδημοσίευτο και ανολοκλήρωτο έργο του. Ο φίλος του συνθέτης Ρίμσκι - Κόρσακοφ (μέλος της Ομάδας των Πέντε) ανέλαβε να ενορχηστρώσει το έργο, το οποίο έκανε πρεμιέρα στις 27 Οκτωβρίου 1886 στην Αγία Πετρούπολη. Η εκδοχή του Ρίμσκι - Κόρσακοφ είναι αυτή που ακούγεται σήμερα στις αίθουσες συναυλιών και τις ηχογραφήσεις.

Το έργο του Μουσόργκσκι απασχόλησε πολλούς σύγχρονους μουσικούς.Ο διάσημος μαέστρος Λέοπολντ Στοκόφσκι παρουσίασε τη δική του εκδοχή το 1940 για τις ανάγκες της ταινίας κινουμένων σχεδίων του Ντίσνεϊ Φαντασία. Ο Ιάπωνας συνθέτης ηλεκτρονικής μουσικής Ισάο Τομίτα γοητεύτηκε από το έργο και ο Ντάγκλας Γκάμλι το χρησιμοποίησε στο σάουντρακ της ταινίας Asylum (1972).

Η ντίσκο εκδοχή του Φαλακρού Βουνού ακούστηκε στο σάουντρακ της ταινίας «Πυρετός το Σαββατόβραδο» (1977), ενώ το γερμανικό progressive/ death metal συγκρότημα Mekong Delta μας έδωσε τη χεβιμεταλάδικη άποψη για το έργο, στο άλμπουμ Dances of Death (1990).

ΛΑΤΡΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΗΛΙΟ, ΑΝΤΙ 
ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ

Stonehenge summer solstice 2019: Thousands gather
to watch sunrise on chilly morning in Wiltshire (Γουιλσάιρ)
μια ιστορική και τελετουργική κομητεία στη Νοτιοδυτική Αγγλία.

Η γιορτή του γενεθλίου του Τιμίου Προδρόμου από παλιά περιείχε πολλά απομεινάρια από αρχαία ειδωλολατρικά έθιμα, κυρίως μαντείες και τον περίφημο «χορό πάνω απ' τις φωτιές»: οι άνθρωποι έκαιγαν τους «μάηδες» (τα στεφάνια της πρωτομαγιάς) και πηδούσαν πάνω απ' τις φωτιές τους. Όλα αυτά είναι η πασίγνωστη λαογραφία του Κλήδονα. Σήμερα τα παραπάνω έχουν ατονήσει και περιορίζονται σε... Διαβάστε περισσότερα »

🔥 Αν βλέπεις φωτιές στον ύπνο σου
θα δεις το φως όταν ξυπνήσεις
γιατί θα σου έχω γράψει
την ιστορία του μέλλοντος
για να μην έχεις να περιμένεις
την κούραση και το μόχθο της ημέρας
διότι η νύχτα θα είναι μαζί μας
γεμάτη άστρα κατάλευκα για να μας δείξει
την άλλη μέρα όπου οι άλλοι δεν θα είναι πια
μόνο οι άλλοι αλλά και οι επόμενοι.

🔥 Μετά το κάψιμο της σκιάς
μπορείς να δεις το φως της ανθρωπιάς
γιατί η πρώτη ανήκει στην κοινωνία
ενώ η δεύτερη στην Ανθρωπότητα
απλώς αν δεν το ξέρεις νομίζεις
ότι πρέπει η ζωή σου να κουβαλά
τα ελαττώματα της ύπαρξης
όμως μπορεί ν’ απελευθερωθεί
από τα δεσμά. (Νίκος Λυγερός)


Ακούγεται τραγουδάκι παλιό, σαν σκηνή από ταινία


"Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές,
του Αι Γιάννη, πόσα ξέρεις και μου λες.
Αχ, πόσα τέτοια ξέρεις και μου λες
που `χουν πεθάνει."

Φωτεινή Οικονόμου 22 Ιουνίου 2022 στις 11:52 μ.μ.

Κάποιοι παλιότεροι πρόλαβαν τα παιχνίδια στις αλάνες, μεγάλωναν δύσκολα αλλά ξέγνοιαστα κι έζησαν στη λησμονημένη -σήμερα- γειτονιά.

Παραμονή του Άι Γιάννη του Κλήδονα (24 Ιουνίου) άναβαν φωτιές στις γειτονιές, οι οποίες ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για το μέγεθος της φλόγας και την επίδοση των νεαρών που συμμετείχαν στο έθιμο, αγνοώντας πως διέσωζαν στοιχεία πυρολατρίας.

Το έθιμο αυτό καταδικάστηκε ως παγανιστικό (65ος Κανόνας της Πενθέκτης Συνόδου του 691), επειδή ο Κλήδονας (κληδών=οιωνός) ήταν μία μαντική πράξη, που τελούνταν με σκοπό να φανερωθεί, ιδιαίτερα στις κοπέλες, το ριζικό ή η τύχη τους. Απαραίτητα συστατικά, μια στάμνα με «αμίλητο» νερό και κάποιο προσωπικό μικροαντικείμενο μιας νέας.

Οι πρώτοι χριστιανοί όμως δε είχαν... κόμπλεξ. Είχαν συνδέσει το αρχαίο έθιμο με τη γέννηση αυτού που προετοίμαζε το δρόμο για το Φως το αληθινό, τον Χριστό, δηλαδή με το γενέθλιο του προδρόμου Του, του Ιωάννη Βαπτιστή. Μια σύνδεση τολμηρή, αλλά και θαυμαστή, μιας και ο πρώτος χριστιανισμός διαλέγονταν με τον παλιό κόσμο με κατάφαση και χωρίς αφορισμούς, συνδέοντας αποκαλυπτικά το θερινό ηλιοστάσιο με το θρίαμβο του Φωτός και την έλευση της όντως Ημέρας.

Όλα αυτά βέβαια λίγους ενδιαφέρουν, είναι πια ιστορία, γραφικές αφηγήσεις απ' τα παλιά. Οι άνθρωποι δεν ανάβουν σήμερα φωτιές, "πίνουν το αμίλητο νερό" για λόγους άλλους, χαμένοι στην αστικοποίηση, στον κόσμο της τεχνολογίας και στη μοναξιά τους.

Όμως από κάπου μακριά ακούγεται τραγουδάκι παλιό, σαν σκηνή από ταινία που είδαμε κάποτε σε τηλεόραση ασπρόμαυρη κι ακούσαμε -με παράσιτα 🙂- στα ερτζιανά του κρατικού ραδιοφώνου...


Δικτυογραφία: www.sansimera.gr, www.nektarios.gr, 
wikipedia.org, o-nekros.blogspot.com, www.youtube.com,
Opus of N. Lygeros PhD / https://lygeros.org

ΠηγήSophia-Ntrekou.gr | Αέναη επΑνάσταση

Περισσότερα: Ιωάννης Βαπτιστής


Επιλεκτικά Βίντεο / Τραγούδια

Η σούστα πήγαινε μπροστά
Μουσική: Δήμος Μούτσης
Ερμηνεία: Δ. Μητροπάνος

Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές
του Αη-Γιάννη αχ πόσα ξέρεις
και μου λες αχ πόσα τέτοια ξέρεις
και μου λες που 'χουν πεθάνει...

Από την ελληνική ταινία «Όμορφες Μέρες» του Κώστα Ασημακόπουλου (1970) γυρισμένη στην Πάτμο, το νησί της Αποκάλυψης και της ταπεινής ψαροπούλας, των απέραντων ακρογιαλιών και του ελληνικού μόχθου, της ντοπιολαλιάς και της κοσμοπολίτικης εισβολής, της αιγαιοπελαγίτικης μοναξιάς και της τουριστικής καρτ-ποστάλ.

Ο κλήδονας: Μουσική: Γ. Σπανός
Στίχοι: Κώστας Ασημακόπουλος

Τις μαργαρίτες τις ρωτά κι ένα σημάδι
μέσα στον κλήδονα ζητά δειλά να δει


Σοφία Ντρέκου 24 Ιουνίου 2015:
FaceBook: μην βάζουμε μαράζι...
θα έρθουν Όμορφες Μέρες ♫♪


Τσίτσος Βασίλειος: Πνευματικά τις ζούμε πιστεύω, όσοι δεν υποταχθήκαμε ακόμα, τα άλλα δεν θα αργήσουν ...πριν έντεκα χρόνια τέτοιες μέρες φτάσαμε στο ύψιστο σημείο υπέρμετρης ματαιοδοξίας και πνευματικής αποχαύνωσης, ηρωοποιώντας όλους αυτούς που ευθύνονται για το σημερινό χάλι άραγε με τι όραμα; ...Σήμερα τους απαξιώσαμε ήδη οι περισσότεροι ...Φτάνει να στοχασθούμε ποιό είναι το καινούργιο μας όραμα ...και τότε θα βρεθούν και πάλι οι άξιοι που περιμένουμε από χρόνια. 24 Ιουνίου 2015

Elli Milou 24 Ιουνίου 2017 FaceBook: Κι ένα βορειοελλαδίτικο έθιμο της μέρας: Μηλογιάννης. Τό κανε η μαμά μου χτες με κάποια αρωματικά φυτά (λεβάντα, Αγιάννη), νερό και τα φρούτα. Πολύ συγκινήθηκα. Το κάναμε, όταν ήμασταν παιδιά.

Σοφία Ντρέκου: Τί ομορφιά παραδοσιακή... συγκινητικό. Σας ευχαριστώ πολύ που το μοιραστήκατε μαζί μας. 24 Ιουνίου 2017


Σοφία Ντρέκου 24 Ιουνίου 2015 Φώτο: Τέλενδος - Φωτιές Αη-Γιαννιού

24 Ιουνίου 2015 1. ♫♪ Δώσε μου Φωτιά - Μη Βάζεις Μαράζι

23 Ιουνίου 2015 στις 7:27 π.μ. Περιμένοντας Τον Ήλιο... (The Doors - Waiting for the Sun)

υιος άσωτος(Sotirios Laliotis): Έτσι για την Ιστορία. Λένε, ότι οι κοπελιές φορώντας στο κεφάλι μαντήλι, πήγαιναν στα πηγάδια και παρακαλώντας τον Αϊ Γιάννη, έβλεπαν τον άντρα που θα γινόταν το ταίρι τους. Λένε. 30 Αυγούστου στις 12:07 π.μ.


Βίντεο: Φώτισε τ' Άι Γιάννη. Περιγραφή 
των εθιμικών πυρών του Αϊ Γιαννιού 
στη συνοικία Πηγάδας Πειραιά, 1972. 
Κινηματογραφικό Αρχείο του Κέντρου 
Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας 
της Ακαδημίας Αθηνών. ΕΔΩ


Μάνος Χατζιδάκις - Οι φωτιές του Αϊ Γιάννη
Manos Hadjidakis - Oi foties tou Ai Gianni