Η Μάσκα ως κύριο σημαίνον σύμπτωμα της εποχής μας


της Σοφίας Ντρέκου

Όμως οι μάσκες κάποτε θα τελειώσουν
σαν τα τραγούδια και τις γιορτές και τότε
θα φανεί αυτό το ανύπαρκτο πρόσωπο
που υπήρξαμε. Τάσος Λειβαδίτης (1966)

Η Μάσκα

«Η μάσκα είναι σύμπτωμα. Σύμπτωμα κοινωνικό. Σύμπτωμα μοντέρνο. Είναι ένα κύριο σημαίνον της εποχής μας και ως σημαίνον έχει επισύρει, αφού αυτή είναι η δουλειά του σημαίνοντος, μια ακατάσχετη παραφιλολογία.

Ένα σωρό άλλα σημαίνοντα έρχονται να συνδεθούν μαζί του, οπότε ανοίγει σαν τριαντάφυλλο όλη αυτή η φαντασίωση που καθημερινά κατακλύζει τα μέσα δικτύωσης.

Αναμφίβολα φαντασίωση, αφού το πλείστο των δηλώσεων αφορά σε ένα παραλήρημα παρακολούθησης ή στις βλαπτικές επιδράσεις της στην υγεία, της ασφυξίας.

Πώς να εξηγήσουμε αυτό το σύμπτωμα; Αν μη τι άλλο μέσω του ίδιου του σημαίνοντος που το χαρακτηρίζει. Η μάσκα είναι λέξη διφορούμενη. Από την μία σημαίνει την ιατρική μάσκα περί ης ο λόγος, από την άλλη την μάσκα όπως αυτήν έχουμε συνηθίσει να χρησιμοποιούμε είτε στις μεταμφιέσεις, είτε για την απόκρυψη των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών σε μια εγκληματική πράξη. 

Είναι μάλιστα παράξενο που κανείς δεν έχει ασχοληθεί με αυτήν την νοηματική πλευρά. Και πάλι όμως θα μπλέκαμε σε μια απεραντολογία φαντασιακή, αν προσπαθούσαμε να εξηγήσουμε το σύμπτωμα της εποχής μας με την παραφιλολογία που αφορά στην δεύτερη σημασία της λέξης, όπως αυτή προκύπτει από το θέατρο, το καρναβάλι και διαφόρους άλλους τομείς των χρήσεών της.

Για να αποφευχθούν τα ευτράπελα, είναι φρόνιμο να παραμείνουμε στην θεμελιακή της σημασία και χρησιμότητα, οία δεν είναι άλλη από την επίφαση, την προσποίηση. Η μάσκα σαν τέτοια αποτελεί το κύριο σημαίνον της εποχής μας, η οποία χαρακτηρίζεται ως εποχή της επίφασης. Εξού και τόσος ντόρος. Κύριο γνώρισμα των κοινωνιών μας είναι το γεγονός ότι τα πάντα θεωρούνται επίφαση! Ακόμα και το ίδιο το σημαίνον!

Για σκεφτείτε το λιγουλάκι. Οι πολιτικοί ηγέτες θεωρούνται μαριονέτες, ο πατέρας είναι ένα σκιάχτρο, το φύλο αποτελεί ένα προσποιητό, οι κοινωνικές δομές κατήντησαν συμβάσεις. Όπου και να το πιάσουμε βρωμάει επίφαση. Ακόμα και ο ίδιος ο λόγος πλήττεται, αρκεί να αναλογιστούμε την πλέον διαδεδομένη φράση, ότι δηλαδή τα λόγια δεν μετράνε, δεν φτουράνε μπροστά στις πράξεις.
Η μάσκα λοιπόν δεν κρύβει κάποιον άλλον κίνδυνο πέραν του κρυφού νοήματος κάθε συμπτώματος, νόημα που δεν είναι άλλο από την επίπτωση του σημαίνοντος στα ανθρώπινα. Και βρισκόμαστε σε εκείνο το ιστορικό σταυροδρόμι όπου ανακρίνουμε το ίδιο το σημαίνον
Σήμερα παρά ποτέ το διακύβευμα είναι η ομιλία, όχι τυχαία μάλιστα βάλλεται η μάσκα, διότι όλοι μας πια γνωρίζουμε από πρώτο χέρι τι δυσκολίες επιφέρει στην κατανόηση. Η μάσκα «τρώει» τους φθόγγους, κουτσουρεύει τα φωνήματα.» 

Από το S1-S2 – Lacan

Η διάκριση «σημαινόμενο – σημαίνον» πηγαίνει πίσω στους Στωικούς, οι οποίοι -με το ζωηρό ενδιαφέρον που είχαν για τη γλώσσα- μελέτησαν τη σχέση γλώσσας -νου-κόσμου και καθιέρωσαν τη διάκριση τής λέξης ως σημείου σε σημαινόμενο και σημαίνον.

Ο άνθρωπος που ανέδειξε και καθιέρωσε τη διάκριση αυτή στη γλωσσολογία και δι’ αυτής σε πολλούς άλλους χώρους των κοινωνικών επιστημών είναι ο Ελβετός γλωσσολόγος Φερντινάν ντε Σωσσύρ. Δημιουργώντας μια θεωρία τής λέξης και του σημείου (signe) γενικότερα ο Saussure εμβάθυνε στη δομή τής λέξης ως μοναδικού συμβατικού συνδυασμού ορισμένου σημαινομένου (σημασίας) με ορισμένη φθογγική δήλωση (σημαίνον).

Οι όροι των Στωικών σημαινόμενον και σημαῖνον, αφού δηλώθηκαν από τον ιερό Αυγουστίνο λατινιστί ως signatum και signans, καθιερώθηκαν στα Γαλλικά από τον Saussure ως signifié και signifiant μέσα από την απήχηση που είχαν στον γαλλικό δομισμό (Barthes, Lévi-Strauss, Foucault, Lacan, Derrida κ.ά.).» Από το Λεξικό του καθ. Γεώργιου Μπαμπινιώτη

by Αέναη επΑνάσταση


Ν. Λυγερός: Η μάσκα ως ασπίδα
ενάντια στη πανδημία 14/09/2020


1 σχόλιο:

Evangelos Sp είπε...

Ας δούμε την ετυμολογική προσέγγιση της λέξης μάσκα και των παραγώγων της, από μια πρόχειρη αναζήτηση στο διαδίκτυο:από την ανάρτηση του Ν. Σαραντάκου στο ιστολόγιο του :<< Οι λέξεις έχουν την δική τους ιστορία>> : "Η μάσκα λοιπόν είναι λέξη με προβληματική ετυμολογία. Στα ελληνικά, κατά το λεξικό Μπαμπινιώτη, είναι δάνειο από το παλαιό ιταλικό masca (στα σημερινά ιταλικά maschera). Θα μπορούσε όμως να το έχουμε δανειστεί και από το γαλλικό masque, αφού δεν είναι πολύ παλιό το δάνειο. Όλα αυτά ανάγονται στο υστερολατινικό masca με σημασίες αφενός «προσωπίδα» και αφετέρου «μάγισσα, δαίμονας», το οποίο προέρχεται από ένα προ-ρωμαϊκό maska : «μαύρος», μια και το φούμο στο πρόσωπο ήταν η πιο απλή και πιο αρχαία μορφή μεταμφίεσης.
Ωστόσο, υπάρχει και το τουρκικό maskara, που προέρχεται από το αραβικό maskharah που σημαίνει γελωτοποιός (και ανάγεται σε ρήμα sakhira «γελοιοποιούμαι»). Μάλιστα, στα ελληνικά έχουμε δύο σημασίες της λέξης «μασκαράς». Ο ένας μασκαράς είναι ο αποκριάτικος, που φοράει μάσκα, ενώ ο άλλος είναι αυτός που φέρεται κατά τρόπο ανεπίτρεπτα επιπόλαιο ή γελοίο, που κάνει μασκαραλίκια. Τόσο το λεξικό του Μπαμπινιώτη όσο και το ΛΚΝ θεωρουν ότι πρόκειται για διαφορετικές λέξεις, με διαφορετική ετυμολογία. Ο μεταμφιεσμένος μασκαράς ετυμολογείται από τη μάσκα και από το υστερολατινικό, ενώ αυτός που κάνει μασκαραλίκια (επίσης τουρκικό δάνειο) έχει τουρκοαραβική προέλευση.
Βέβαια, η διαφορά σημασίας από τον μεταμφιεσμένο στον γελωτοποιό είναι μικρή και εύκολα γεφυρώνεται, οπότε θα ήταν πιο απλό να δεχτούμε, όπως έχει προταθεί, ότι και η υστερολατινική λέξη masca έχει αραβική προέλευση."
Στα ανωτέρω συμφωνεί και η καταχώρηση στην wikipedia, η οποία πιο καθαρά συμπτύσσει σχεδόν αραβική και υστερολατινική προέλευση δια των ισπανικών :
"μάσκα < γαλλική masque < υστερολατινική masca < ίσως αραβική "maskharah" (ο παλιάτσος) ή από το προβηγκιανό και καταλανικό mascarar (μαυρίζω το πρόσωπο) ή από την ισπανική φράση "más que la cara" (πρόσθετο πρόσωπο) -στην τελευταία περίπτωση το αραβικό "maskharat" προήλθε από τα ισπανικά"
Συνεπώς στις λατινογενείς ετυμολογήσεις που ενδέχεται να επηρέασαν και την αραβική, η οποία σε κάθε περίπτωση γεφυρώνεται με το νόημα των λατινογενών, η λέξη μάσκα συνδέεται με το πρόσωπο από το προς+ωπός (με κοινή ρίζα με το όμμα,την όψη, τα μάτια-ομμάτια δηλαδή και σχεδόν σε καμιά περίπτωση με στόμα, μύτη. Λέω σε σχεδόν καμιά γιατί υπάρχει ο νεωτεριστικός ορισμός της ιατρικής μάσκας (βλ. wikipedia): "(ιατρική) κάλυψη της μύτης και του στόματος με ειδική καλύπτρα που προστατεύει από μικρόβια και ως ένα βαθμό από ιούς (ιατρική ή χειρουργική μάσκα)" που είναι και ο μόνος. Πόσον μάλλον που η τρέχουσα νομοθεσία (βλ. Εγκύκλιο Υπ. Υγείας : αρ. πρωτ. Δ1α/γπΟΙΚ67851/22.010.2020 με ΑΔΑ : 6Φ3Ι465ΦΥΟ-ΤΗΙ) για κορονοιό για τον κόσμο πλην ιατρικού, νοσηλευτικού προσωπικού αναφέρεται σε μη ιατρική μάσκα (η ιατρική μάσκα είναι και η μόνη που εμπίπτει σε πρότυπο : στο ΕΝ14683:2014) άρα παραπέμπει στον κύριο ορισμό:προσωπείο, προσωπίδα και καλύπτρα των ματιών.
Στον τελευταίο δεν εμπίπτουν οι επί προστίμω μη φερόμενες σε εξωτερικούς χώρους κοινές υφασμάτινες μάσκες, οι οποίες εμπίπτουν στον ορισμό "φίμωτρο", όπως εύστοχα παρατήρησε και ο Μόρφου μητροπολίτης. Αντιθέτως εμπίπτουν οι ασπίδες προσώπου (face shields) στον ως άνω ετυμολογικό ορισμό, οι οποίες σύμφωνα με την ως άνω Εγκύκλιο αν δεν καλύπτουν "τις πλευρές του προσώπου και κάτω από το πηγούνι απορρίπτονται!!!...
Για να μην πω "είμαστε για τα καρναβάλια" θα έλεγα οι νομοπαρασκευαστές να συμβουλεύονται κάποια λεξικά προτού νομοθετήσουν "ορισμούς".Όμως το ζήτημα είναι πολιτικό γιατί αν συμβουλευόταν λεξικά θα προσέκρουαν στον σκληρό όρο "φίμωτρο" καλύπτον μύτη και στόμα, με δύσκολα διαχειρίσιμα σημαινόμενα και παραπομπές...