Η εργασία του ψυχικού θανάτου στην κλινική ψυχανάλυση - Παλεύοντας με το Κακό

Ms.Ivanka.Demchuk, (Ukraine) harrowing of hell εις άδου κάθοδος
Η εις Άδου Κάθοδος (Harrowing of Hell) is from
the hand of Ukrainian iconographer Ivanka Demchuk

Την αναμέτρηση με τον θάνατο σε διαφορετικά πεδία ζυγίζουν τα κατοπινά κείμενα. Πρώτα απ’ όλα, ο Ψυχαναλυτής Δημήτρης Κυριαζής εξετάζει τον «ψυχικό θάνατο», δηλαδή την καταβύθιση του ανθρώπου σε μια φοβερή κατάσταση μη-πραγματικής ζωής ούτε κυριολεκτικού θανάτου. Ὁ συγγραφέας προτείνει την διάνοιξη στην αγάπη ως ατραπό εξόδου από τον «θάνατο» αυτόν.

Η εργασία του «ψυχικού θανάτου» στην κλινική ψυχανάλυση

Δημήτρης Κυριαζής, MD, PhD, Ψυχίατρος,
Παιδοψυχίατρος, Ψυχαναλυτής, ΕΕΨΨ- IFPS

«Κραταιός ως Άδης ζήλος, κραταιά
ως θάνατος η Αγάπη» Άσμα Ασμάτων

Ι. Εισαγωγή

Αντικείμενο αυτής της μελέτης είναι η διεργασία τού θανάτου στον ψυχισμό και το σώμα. Υπάρχουν ασθενείς που παρουσιάζουν την κλινική εικόνα ενός πνιγηρού, αγχώδους συναισθηματικού αδιεξόδου έτσι ώστε ούτε να ζήσουν μπορούν ούτε και να πεθάνουν. Νιώθουν σαν να ζουν στην κόλαση, μαζί με τις σκιές του «Άδη». Το σύνδρομο αυτό είναι σχετικά συχνό και, ποιητική αδεία, ονομάζεται «ψυχικός θάνατος», ή ορμή θανάτου κατά Freud[2] ή διεργασία του αρνητικού κατά Green.[3] 

Αυτή η ψυχική κατάσταση προσβάλλει εξ ίσου όλες τις ηλικίες και τα δυο φύλα. Προσβάλλει επίσης κοινωνικά σύνολα ή λαούς, ή πολιτισμικές ή θρησκευτικές ή πολιτικές ομάδες, όπου και προσλαμβάνει τη μορφή του απόλυτου κακού, του μαζικού καταστροφικού στοιχείου, που εκβάλλει στον πόλεμο, την τρομοκρατία και άλλα κοινωνικά κακά. Αυτή η καταστροφική επιθετικότητα που εκφράζει η διεργασία του θανάτου, πρέπει να διακρίνεται από τη δημιουργική επιθετικότητα-ενεργητικότητα που προάγει τη ζωή, τον Έρωτα και τη δημιουργική εργασία.

Στην κλινική πρακτική το «αρνητικό» εκφράζεται με ποικίλες εικόνες, όπως το ψυχικό τραύμα, ή Posttraumatic stress disorder (PTSD), η κατάθλιψη, η ψυχωτική διαταραχή, οι ψυχοσωματικές παθήσεις, οι μεθοριακές οργανώσεις, οι κρίσεις πανικού και φόβου, η παιδική κακοποίηση, ιδίως η σεξουαλική και πολλές άλλες. Ο ασθενής είναι εγκλωβισμένος σε μια μισο-συνειδητή ή ασυνείδητη παρανοειδή -σχιζοειδή ψυχική κατάσταση, που, στην ψυχαναλυτική σχέση, εκδηλώνεται συχνά ως θεραπευτικό αδιέξοδο.

Αυτός είναι ο λόγος που το «αρνητικό» λειτουργεί σαν μοίρα, η οποία, καθώς οργανώνεται σε βάθος χρόνου από τη συνήθεια και την αναγκαστική επανάληψη (repetition cοimpulsion), δύσκολα υπόκειται σε ψυχικό μετασχηματισμό, αφού η διεργασία του πένθους καθίσταται σχεδόν ανέφικτη.

Η παρούσα εργασία συνιστά ένα βραχύ ψυχαναλυτικό σχόλιο στο ερώτημα του Παύλου (Ρωμ, 7:4): «Τις με ρύσεται εκ του σώματος του θανάτου τούτου»;

Αποσκοπεί δε στο να αναδείξει τα φαινόμενα που συνοδεύουν τη διεργασία του ψυχικού θανάτου, σε συνάρτηση, κυρίως, με την κλινική τους έκφραση, και να διατυπώσει κάποιες σκέψεις για την αντιμετώπισή τους στο πεδίο της κλινικής ψυχανάλυσης.

ΙΙ. Κλινικές Εικόνες

Θα σας παρουσιάσω ένα σύντομο ιστορικό και δυο κλινικές εικόνες, από την ψυχανάλυση του Φώτη (Φ). Παρουσιάζεται ενδεικτικά το υπαρξιακό και ψυχολογικό του αδιέξοδο, η «διεργασία του θανάτου», και ο αγώνας του για την υπέρβασή τους.

Βραχύ Ιστορικό

O αναλυόμενος, ο Φ όπως τον ονόμασα, είναι ένας νέος άνδρας με τριτοβάθμια εκπαίδευση. Ζει μόνος του, και κατά διαστήματα ζει με τους γονείς του από τους οποίους και εξαρτάται οικονομικά. Είναι ευφυής, καλλιεργημένος, του αρέσει η κλασική παιδεία και οι Καλές Τέχνες. Έχει περιδεή συνείδηση, και τα τελευταία χρόνια παρουσίασε μια μεταστροφή θρησκευτικού τύπου: από άθεος αγνωστικιστής μεταστράφηκε σε θερμό πιστό χριστιανό.

Είναι σε ψυχανάλυση τα τελευταία χρόνια, με διακοπές της θεραπείας κατά διαστήματα και με περιόδους θεραπευτικού αδιεξόδου. Πριν από μερικούς μήνες, και με την πανδημία στην κορύφωσή της, παρουσίασε μια σοβαρή κρίση, μια «καταστροφική αλλαγή» στα όρια του θανάτου. Η κρίση αντιμετωπίσθηκε αποφασιστικά και, -στο πλαίσιο συνεχούς παρακολούθησης και φροντίδας του ασθενούς, με τη στενή συνεργασία του ίδιου, της οικογένειάς του και του θεραπευτή-, προοδευτικά επήλθε σημαντική κλινική βελτίωση. Τους τελευταίους μήνες οι συνεδρίες, τρεις εβδομαδιαίως, γίνονται τηλεδικτυακά.

Η ενσυνείδητη ψυχική του πραγματικότητα παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: Παράλληλα με την τρέχουσα κατάσταση της συνείδησής του, υπάρχει και λειτουργεί και μια άλλη ψυχική πραγματικότητα. Είναι σαν να ανοίγει ένα παράθυρο ονειροπόλησης, από όπου εξορμά και ξεχύνεται, αυτοματικά, επαναληπτικά και καταναγκαστικά, ένα ρεύμα ποικίλων «μνημονικών εικόνων ονειρικού τύπου».[4]

Αυτές οι έντονα βιωματικές, εν εγρηγόρσει, ονειρικές εικόνες συν-δέονται συχνά με την «πρωτογενή αποσύνδεση»[5] και λειτουργούν σαν πραγματικότητα στη συνείδησή του ασθενούς , με σοβαρές επιπτώσεις όχι μόνο στη διάθεση αλλά και στην εργασία του. Οι φαντασιώσεις αυτές είναι εκφορές ιδεών, εικόνων, συναισθημάτων και δράσης. Ένα είδος φαντασιακού video με επαναλαμβανόμενες εικόνες, συνήθως, καταστροφικές, επιθετικού ή σεξουαλικού περιεχομένου, που του προκαλούν πότε ηδονικά και πότε επώδυνα συναισθήματα, συνδυαζόμενα με άγχος, ενοχή ή ντροπή.

Είχε αποκτήσει με τον χρόνο παθολογική εξάρτηση από το Ιντερνέτ, όπου περνούσε πολλές ώρες παρακολουθώντας διάφορα θέματα, μεταξύ των οποίων και «τσόντες», που τροφοδοτούσαν τις φαντασιώσεις του, ενίσχυαν με παντοίους τρόπους τις ονειροπολήσεις του. Κάποιες φορές μάλιστα παρουσίαζε ώσεις υπομανίας και έπλαθε, μεγαλεπήβολα σχέδια επιτυχίας. Οι σχέσεις του με τις γυναίκες ήταν προβληματικές: επιθυμούσε πολύ τη γυναίκα αλλά την φοβόταν και τη ζήλευε.

Παλεύοντας με το Κακό

Φ (Φώτης): «Γύριζε η σκέψη μου στον Άδη και στις σκιές τού νου και της ψυχής μου. Πάλι κτύπησε ο «άνθρωπος με τον λοστό», με κτύπησε στο κεφάλι. Δεν ξέρω τι εξυπηρετεί αυτή η κατάσταση. Ο «άνθρωπος με τον λοστό» μέσα μου εκφράζει μεγάλη οργή και θυμό για όλους αυτούς που κατηγορούν τους άλλους.

Α (Αναλυτής): Συνέβη κάτι που ξύπνησε τον «άνθρωπο με τον λοστό» και σας κτύπησε στο κεφάλι; και γίνατε θύμα του τυφλού πάθους του εαυτού σας εναντίον του εαυτού σας;

Φ. «Δεν ξέρω δεν έκανα τίποτα... αυτός ξέρει. Αυτές τις ημέρες αυτός που με κτυπά στο κεφάλι επέστρεψε και μου επιτίθεται πιο συχνά. Αυτή η εικόνα παίζει στο μυαλό μου παράλληλα με μια άλλη. Είμαι καθισμένος στο πάτωμα, αγκαλιάζω τα γόνατα μου και σκούζω, τρέμω από τον φόβο μου.

Σήμερα το μεσημέρι μάλιστα, κατά της 12.00, βγήκα στον κήπο να κάνω μια δουλειά της μάνας μου, να βγάλω κάτι ζιζάνια από μια λεμονιά. Είχα μεγάλη ένταση, ήθελα να ουρλιάξω, ένιωθα μέσα μου φοβερή πίεση, σαν «κατσαρόλα που βράζει και προσπαθεί να πετάξει το καπάκι, για να ανακουφισθεί η πίεση...». Μια από τις φαντασιώσεις που με συνείχαν ήταν ότι κρατούσα ένα τσεκούρι και κτύπαγα με μανία τον λαιμό μου, μέχρι που αποκεφάλισα τον εαυτό μου. Ήταν σαν εγώ ή σαν κάποια χέρια [ενός δήμιου] να με αποκεφάλιζαν. Στη συγκεκριμένη εικόνα έπεσε με μανία το τσεκούρι στον λαιμό μου 2-3 φορές, μέχρι που κόπηκε εντελώς το κεφάλι μου... Ένιωσα επιθυμίες αυτοκτονίας... (σιωπή...)

Παρατήρησα τη σχετική απάθεια με την οποία o Φ. περιέγραφε αυτή την ονειροπόληση, και είπα:

Α: Αυτό που μου περιέγραψες συνιστά τη βασική σου σύγκρουση, είναι αυτό που χρειάζεται να καταστραφεί, να απαλλαγείς από αυτό…! Είναι σαν, σε μια δική σου εκδοχή του προπατορικού αμαρτήματος, εσύ ένας σύγχρονος Αδάμ, να έχεις ενσωματώσει το «φίδι», το κακό, το οποίο ορίζει τη ζωή σου... Με το τσεκούρι κόβεις και καταστρέφεις το δέντρο της ζωής, δηλ. καταστρέφεις τον εαυτό σου.

Αυτή η σκηνή που φέρνεις, ερμηνεύει, μου φαίνεται, πολύ καλά τις δυσκολίες που έχεις, τον τρόμο που νιώθεις και τον τρόπο με τον οποίο καταστρέφεις τον εαυτόν σου μαζοχιστικά αλλά και πώς επιτίθεσαι νοερά και σε άλλους ανθρώπους, οικείους και μη, τους οποίους, επίσης καταστρέφεις, με σαδισμό, όπως έχεις περιγράψει, σε ανάλογες εικόνες. Και εκτιμώ ότι, και στο παρελθόν είχε έρθει, και τώρα έρχεται πάλι και η σειρά μου… (Ο αναλυόμενος, μού χαμογελά με νόημα και συνεχίζει):

Φ. «Αυτό το παρανοϊκό κλίμα με σπρώχνει να καταστρέφω τις σχέσεις μου (,) με τους άλλους, εν τη γενέσει τους. Ο άλλος αυτόματα παίρνει (,) μια γεύση εχθρού. Δείτε π.χ. το εξής: Δεν μου τηλεφωνεί η Ευανθία; αυτόματα γίνεται εχθρός μου... αυτό το πράγμα είναι ακατανόητο. Δεν βρίσκω λέξεις να το περιγράψω, είναι στα όρια του άρρητου...» [σιωπή...] «...Αυτόματα πέφτει μέσα μου ένα [σύννεφο] δυσφορίας. Χύνεται κάτι σαν δηλητήριο στο πρόσωπο της Ευανθίας. Με κατακλύζει ένα κύμα ενόχλησης, σαν να με ειρωνεύεται. Λέγω ότι ο άλλος αποκτά μια γεύση εχθρού, αυτόματα, και αυτό δεν μπορεί να εξηγηθεί! ...δημιουργείται μέσα μου ένα κλίμα ενοχής και εχθρότητας που αφορά τον άλλον και τον εαυτό μου. Δεν μαστιγώνω πάντα τον εαυτό μου, καταλαβαίνω ότι κάτι παρανοϊκό συμβαίνει μέσα μου... Το ελέγχω..., (μακρά σιωπή...)

...και συνεχίζει.

Φ. Πέτυχα μια σημαντική νίκη σήμερα. Κατάφερα να καθαρίσω τα ζιζάνια από τη λεμονιά στον κήπο της μάνας μου. Ενώ η παρόρμησή μου ήταν να τρέξω στο δωμάτιο και να κλειστώ στον εαυτό μου, κρατήθηκα και συνέχισα το ξεβοτάνισμα. Με κατέκλυζαν οι ιδέες, αλλά παρ' όλα αυτά συνέχισα, έκανα και την προσευχή μου: «Θεοτόκε Παρθένε, χαίρε κεχαριτωμένη Μαρία ο Κύριος μετά Σου...». Το έλεγα και το ξανάλεγα συνεχώς μέχρι να υποχωρήσει η παρόρμηση. Πήρα το θάρρος από κάτι που είχε πει ένας σύγχρονος γέροντας: «Λίγη θέληση να δει ο Θεός, δίνει δύναμη στον άνθρωπο»…!.» Αυτές οι ιδέες καταστροφής επιτίθενται στην ελπίδα και την εμπιστοσύνη. Είναι σαν, μέσα σε αυτό το κλίμα της καταστροφής, η σιωπή του Θεού να είναι σαν συνενοχή (,) που καταστρέφει την ελπίδα και την εμπιστοσύνη μου...»

Α. Βλέπω μια αναλογία ανάμεσα στο ξεβοτάνισμα της λεμονιάς και στον προσωπικό σου αγώνα για το ξεβοτάνισμα της ψυχής σου. Ανακαλώ κάτι που λέγει ο Άγιος Σιλουανός «Κράτα την ψυχή σου στον Άδη και μην απελπίζου»… Έτσι και εσύ, κρατήσου εκεί...! Ήταν μια τακτική νίκη αυτό που πέτυχες... Αυτή η εσωτερική σύγκρουση είναι βάσανο μεγάλο...!

Άγιος Σιλουανός: Κράτα το νου σου στον Άδη και μην απελπίζεσαι

Προς την υπέρβαση

Η σημερινή συνεδρία είναι έκτακτη, πραγματοποιείται έπειτα από αίτημα του ασθενούς. Σε αυτό το διάστημα μια σημαντική ψυχική αλλαγή είναι σε εξέλιξη, τόσο στο κλινικό όσο και στο εσωτερικό του ψυχικό πεδίο. Μοιάζει σαν να έγινε μια ρωγμή στον φαύλο κύκλο της καταναγκαστικής επανάληψης του αρνητικού ψευδαισθητικού στοιχείου, το οποίο συντηρούσε όλα αυτά τα χρόνια τη διεργασία τού ψυχικού θανάτου στον ψυχισμό του. Αποκολλήθηκε και από την προσήλωσή του, [την εξάρτηση του] στο Ιντερνέτ.

Φ. «Η χθεσινή συνεδρία ήταν σημαντική. Ο φόβος, η αποφυγή της σύγκρουσης έχει σφραγίσει τη ζωή μου. Δεν θα μπορέσω να αγαπήσω τη γυναίκα ή τον θεό αν δεν μάθω να συγκρούομαι. Δεν θέλω να είμαι παιδί, θέλω να γίνω άνδρας, να βγω στη ζωή, να πολεμήσω. Η χθεσινή συνεδρία είχε ένα βιωματικό στοιχείο, ένιωσα μια δύναμη, θέλω να γίνω άνδρας. Για πρώτη φορά στη ζωή μου είδα με καλό μάτι τον «άνθρωπο με τον λοστό». Καταλαβαίνετε, έτσι όπως είμαι, εύκολα θα μπορούσα να γίνω αντικείμενο Bullying, στο σχολείο, στον στρατό, οπουδήποτε. Με βοήθησε σ’ αυτό τον πόλεμο ο «άνθρωπος με τον λοστό». Θέλω να καταλάβετε ότι ο «άνθρωπος με τον λοστό» είναι Κέρβερος, δεν θα μπορούσες να περάσεις από ένα σημείο και πέρα, αυτός με προστάτευσε από το Bullying.

Α. Ο Κέρβερος φυλάγει την είσοδο του Άδη της ψυχής σου...! Δεν αφήνει κάποιον να σε πειράξει, αλλά δεν αφήνει και σένα να βγεις έξω...

Φ. «Πολλά παιδιά που υπέστησαν Bullying στο τέλος αυτοκτόνησαν… Μιλήσατε χθες για τη σύγκρουση Λάιου και Οιδίποδα. Οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων είναι συγκρουσιακές… θέλω να βάλω ένα όριο στον αδελφό μου, όχι να τον σκοτώσω.. να του πω: ως εδώ...! Δεν θα μας κάνεις εσύ όπως θέλεις..! (σιωπή...) Δεν σας είπα τι έγινε, είχα ένα επεισόδιο με την Ευανθία... μου επέβαλε περιορισμούς στο πώς να εκφράζομαι... πήρα φόρα και της είπα: Δεν μας παρατάς ρε Ευανθία» ..Σκεπτόμουνα: Άμα θέλεις να τα βρούμε, είμαι ανοιχτός, αν θέλεις να πάρεις τα μπογαλάκια σου και να φύγεις, πάλι ο δρόμος είναι ανοιχτός. Δεν νομίζω ότι θα σκάσω αν δεν τα βρούμε, όπως γινόταν παλιότερα, που τρελαινόμουνα.

Α. [Γελώ και ξεκαρδίζεται στα γέλια και ο Φ.] Σχολίασα λέγοντας: Οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων είναι συγκρουσιακές, όπως είπατε… μερικές φορές μάλιστα φθάνουν ως τον θάνατο, άλλες φορές όχι... υπάρχει άλλωστε και η συγχώρεση.

Φ. Είμαι ανοιχτός στη συγχώρεση, την αληθινή και όχι από τον φόβο που με βασανίζει…

Μίλησα για τον φόβο του θανάτου, την αγωνία θανάτου, την καταστροφικότητα, την οργή, την απελπισία, τη μελαγχολία, που έχει νιώσει στο παρελθόν και έχει περιγράψει στις φαντασιώσεις του, αυτά που παραπέμπουν στη λεγόμενη διεργασία του θανάτου στην ψυχή τού ανθρώπου. Έκανα αναφορά στην ομηρική νέκυα[6] και στο ότι καμιά φορά είναι ανάγκη να κατέβει κανείς στον Άδη της ψυχής του για να βρει άκρη με τον εαυτό του. Σαν τον Οδυσσέα που κατεβαίνει στον Άδη για να πάρει χρησμό από τον Τειρεσία, πώς να βρει τον δρόμο του για την Ιθάκη. Έκανα συσχετισμό και με τη βυζαντινή εικόνα της Αναστάσεως, την «Εις Άδου Κάθοδον του Κυρίου» και το αίτημα του ασθενούς, όπως το καταλάβαινα, για τη δική του ψυχική νεκρανάσταση. Πριν κλείσει ο χρόνος της συνεδρίας, ένιωσα την ανάγκη να πω τα εξής:

Α. Το πιο πυκνό σημείο του λόγου σας σήμερα ήταν η αναφορά σας στον Κέρβερο... Νιώθω ότι με προειδοποιήσατε να προσέχω πώς προχωρώ στο πλαίσιο της ανάλυσης, γιατί ο «άνθρωπος με τον λοστό» καραδοκεί και δεν θα με αφήσει να προχωρήσω πέραν ενός σημείου.

Φ: Τώρα με μπερδέψατε... Παλιά ο άνθρωπος με τον λοστό ήταν χρήσιμος στον ρόλο του Κέρβερου. Τώρα λέτε να φύγει…!

Α. Υπονοούσα ότι η έξοδος από αυτή την ιδιότυπη ψυχική θέση στην οποία βρίσκεστε, τη σαδομαζοχιστική σχέση θύτη- θύματος, όπου επικρατεί το καταδιωκτικό άγχος, η λύση είναι μάχη ή φυγή. Κυριαρχεί ο Κέρβερος που σας προστατεύει από τους έξω εχθρούς, ίσως και από μένα, ενώ ταυτόχρονα σας κρατάει φυλακισμένο στο καβούκι σας!

Υπόθεση-Isolation Γενί Τζαμί - Πάστα Φλώρα 22 ΑΠΡΙΛ, 2019
...καρέκλα και χώμα για ό,τι ακολουθεί 
και αυτό που έρχεται είναι πονεμένο... 
από την έκθεση στο Γενί Τζαμί Θεσσαλονίκης

ΙΙΙ. Συζήτηση

H ψευδαίσθηση του αρνητικού, με τα συνοδά αρνητικά συναισθήματα, δημιουργείται εκεί όπου δεν υπάρχει κάτι, ένα αγαθό αντικείμενο, διότι αυτό είναι απόν. Στη (ν) θέση του εμφανίζεται ένα πλαστό, ανύπαρκτο οντολογικά στοιχείο, το κακό αντικείμενο, για να διαχειριστεί την απουσία του καλού αντικειμένου. Συνιστά έτσι ένα ψεύδος που γεννά η «ψυχική χώρα»,[7] η μήτρα, η «καρδιά» του ανθρώπινου ψυχισμού, για να μειώσει τον ψυχικό πόνο, την ψυχική οδύνη που είναι ανείπωτη, ασήκωτη και ανυπόφορη. Έτσι το κακό προβάλλεται προς τα έξω, εκκενώνεται μέσω προβλητικής ταύτισης, και τοποθετείται στον άλλον, ο οποίος εκλαμβάνεται ως εχθρός.

Ο Φ από φόβο, καταστρέφει τον λιβιδινικό δεσμό με τον άλλον και «αποσύρεται στο καταφύγιό του, στον «καναπέ», ενώ τον έλεγχο της ψυχής του την αναλαμβάνει το κακό αντικείμενο. Βουλιάζει (,) στη μελαγχολία και σαν άλλος δεσμώτης παλεύει με τις φαντασιώσεις του, με τις «σκιές του Άδη». Η αυτό-τιμωρία του, την οποία επιβάλλει ο «άνθρωπος με τον λοστό», λειτουργεί σαν Ερινύα και σαν δείκτης της υφιστάμενης ασυνείδητης ενοχής.

Το καταδιωκτικό κακό αντικείμενο, o Κέρβερος, συνυπάρχει με την παρανοειδή-σχιζοειδή θέση[8] και, με έναν ιδιοπαθή τρόπο, παρεμποδίζει τη νοητική επεξεργασία τού τραυματικού βιώματος στο πλαίσιο της λειτουργίας της γλώσσας. Διαπιστώνεται απουσία εγγραφής του τραυματικού βιώματος στη μνήμη, διαταραχή στη συμβολική σκέψη, και κυριαρχία αρχαϊκών μηχανισμών αμύνης (σχάσης, παθολογικής εξιδανίκευσης, άρνησης, αποκλεισμού, κ.α.). Τα συνοδά συναισθήματα είναι η οργή, η μελαγχολία, το άγχος θανάτου.

Έτσι το κακό αντικείμενο, αν και πλασματικό,[9] λειτουργεί ως ζωτικό αρνητικό εσωτερικό ψυχικό αντικείμενο. Η ανάπτυξή του ενισχύεται από ένα μηχανισμό αμύνης, την ταύτιση του υποκειμένου με τον επιτιθέμενο, τον θύτη δηλαδή, τον οποίο και μιμείται. Τέλος εγκαθίσταται ως έξις, για να καταλήξει σε βάθος χρόνου «δευτέρα φύσις», μέσω της εγκεφαλικής πλαστικότητας, της ικανότητας δηλαδή του εγκεφάλου να αλλάζει με την εμπειρία σε επίπεδο μοριακό, συναπτικό, νευρωνικού κυκλώματος και συμπεριφοράς.[10]

Τα νέο-κατασκευασμένα μοτίβα τού κακού αντικειμένου, ως εσωτερικά ψυχικά αντικείμενα, εγγράφονται δευτερογενώς, κατά ένα τρόπο, στη μνήμη και επαναλαμβάνονται καταναγκαστικά (repetition compulsion), σηματοδοτώντας την ορμή του θανάτου η οποία, κλινικά, εκδηλώνεται με αύτο- και έτερο- καταστροφικότητα. Άλλοτε πάλι εκφράζεται μέσα από την παθολογία τού σώματος.

Η διεργασία του «ψυχικού θανάτου» που συνδέεται με πρώιμες τραυματικές εμπειρίες, μπορεί να επηρεάζει αρνητικά τις νευρο-ενδοκρινικές απαντήσεις στο stress, ενώ είναι πιθανό, ότι οι ταυτόχρονες επιγενετικές αλλαγές μπορούν ίσως να προκαλέσουν, σε γενετικά προδιατεθειμένα άτομα με μεταλλάξεις σε κρίσιμα γονίδια, σωματική νόσο, όπως αυτο-άνοσα νοσήματα ή και νεοπλασία.

Η ψευδαίσθηση του αρνητικού επηρεάζει τη συμπεριφορά του υποκειμένου, το οποίο δεν μπορεί να αναγνωρίσει την ομορφιά και το αγαθό στοιχείο που είναι παρόντα σε δεδομένη στιγμή, καθώς εστιάζει σταθερά στη μονότροπη εξέλιξη προς το αρνητικό. Έτσι η απελπισία βιώνεται ακόμα και με την παρουσία του καλού αντικειμένου.

Αυτή η ψευδαίσθηση του αρνητικού είναι η ουσία της «αισθητικής σύγκρουσης»[11] και επηρεάζει αρνητικά την αντίληψη του παρόντος και του μέλλοντος χρόνου, αφού κάνει να επισκιάζονται από το παρελθόν, από τη θλίψη, την απελπισία και την ψυχική ερήμωση. Ο λόγος είναι, όπως θεωρώ, ότι στο ασυνείδητο του ασθενούς, στην ασυνείδητη «ψυχική χώρα»[12] του υποκειμένου, ένα ψυχικό αντικείμενο είναι νεκρό! Αυτό το στοιχείο είναι υπεύθυνο για τη δημιουργία του μελαγχολικού πυρήνα, της θεμελιώδους κατάθλιψης, αλλά και της παθολογικής λύσης που δίνει ο ασθενής στην «αισθητική σύγκρουση». Το αρνητικό συνδέεται κατά κανόνα με πρώιμες τραυματικές προλεκτικές εμπειρίες, που σχετίζονται συχνά με τις αστοχίες τού μητρικού περιβάλλοντος και της απουσίας της πατρικής λειτουργίας από τον ψυχισμό του παιδιού.

Στο πεδίο της κλινικής πράξης η ορμή του θανάτου εμποδίζει την εξέλιξη της ψυχαναλυτικής διαδικασίας, η οποία καταντά ατέρμονη και αδιέξοδη. Κυριαρχεί εδώ, στο κλινικό πεδίο, η εκδραμάτιση, ένα καταναγκαστικά επαναλαμβανόμενο «ενεργό συμβάν πράξης» στο εδώ και τώρα, που όμως λειτουργεί έξω από τον χρόνο, τον χώρο και τη μνήμη , και συνοδεύεται από δέος ή άγχος θανάτου.

Προτεραιότητα της κλινικής ψυχανάλυσης και τεχνικής, εκτός από την ανακούφιση του ψυχικού πόνου, είναι η ανάλυση και υπέρ-βαση της παράλυσης της δημιουργικότητας του υποκειμένου, η ανάταξη των (ενδοψυχικών και διαπροσωπικών) σχέσεων, η απελευθέρωση του συναισθήματος και η απαλλαγή από την απάθεια, τη μόνωση ή το «πάγωμα».

Η «διεργασία του θανάτου» στην ψυχή του αναλυομένου είναι δείκτης της παρουσίας της ασυνείδητης ενοχής που γεννά τις Ερινύες. Μόνο αν καταστεί δυνατόν να ανακαλύψουμε με ποιον τρόπο, –τόσο σε προσωπικό όσο και σε γενεαλογικό και κοινωνικό επίπεδο- αυτή η ενοχή συνδέεται άρρηκτα με, και γεννιέται από, το κακό αντικείμενο, μπορεί να χαράξει η ελπίδα της κατάλυσης της ενοχής, του κακού, και του μετασχηματισμού της ψυχής, μέσα από την εξέλιξη της διαδικασίας του πένθους.

Αυτή η διεργασία υποστηρίζεται καλλίτερα, αν λειτουργεί επαρκώς η συμβολική λειτουργία της γλώσσας και είναι πρόσφορη η αξιοποίηση του «δυνητικού χώρου»,[13] αν το υποκείμενο αναλάβει την ευθύνη της επιθυμίας του και αποκαταστήσει τους λιβιδινικούς δεσμούς που είχαν αποσυνδεθεί. Αν δηλαδή υιοθετήσει μια ψυχική και πνευματική στάση συγνώμης και συγχώρεσης των «εχθρών» του, φανταστικών και πραγματικών, και προχωρήσει σε εμβάθυνση των σχέσεων αγάπης. Όλα αυτά, προοδευτικά οδηγούν στη χαλάρωση της ψευδαίσθησης του αρνητικού και της ναρκισσιστικής παθολογίας, στην τροποποίηση της αρνητικής οπτικής της «αισθητικής σύγκρουσης» και στην άρση της πρωτογενούς αποσύνδεσης.

Το αρνητικό, ενίοτε προσκομίζει στοιχεία από το πεδίο της απόλυτης πραγματικότητας[14] (O) και είναι δυνατόν να λειτουργήσει ως θετικό γενεσιουργό αίτιο. Η «επιφάνεια» του αρνητικού στην ψυχαναλυτική κατάσταση μπορεί να δημιουργήσει εκ του μηδενός νεοφανή συμβάντα. Αυτά, τα οποία δεν προέρχονται από το αισθητηριακό υπόβαθρο, μπορεί να οδηγήσουν σε μείζονες μετασχηματισμούς του ψυχικού πεδίου του ασθενούς, κινητοποιώντας την έμφυτη δημιουργικότητά του, με πολύ σημαντικές ψυχολογικής και υπαρξιακής, οντολογικής τάξεως αλλαγές, τις οποίες ο Bion ονόμασε «μετασχηματισμοί στο πεδίο του Ο»[15]

Ο Winnicott στο άρθρο του για τη χρήση του αντικειμένου[16] προτείνει, μια σημαντική πρόταση για τη διαχείριση του αρνητικού, και γράφει σχετικά:

«…Στο σημείο της [ψυχικής] ανάπτυξης που εξετάζουμε, το υποκείμενο δημιουργεί το αντικείμενο με την έννοια της ανακάλυψης της εξωτερικότητας του αντικειμένου, και πρέπει να προστεθεί ότι αυτή η εμπειρία εξαρτάται από την ικανότητα του αντικειμένου (του αναλυτή) να επιβιώνει. (Είναι σημαντικό ότι το «επιβιώνω», σε αυτό το πλαίσιο, σημαίνει «να μην αντεκδικηθώ»). Εάν αυτά τα πράγματα λαμβάνουν χώρα σε μια ψυχανάλυση, τότε ο αναλυτής, η αναλυτική τεχνική και το αναλυτικό περιβάλλον έρχονται [στην επιφάνεια της αναλυτικής σχέσεως] ως επιζώντες ή ως μη επιζώντες από τις καταστροφικές επιθέσεις του ασθενούς. Αυτή η καταστροφική ενέργεια του ασθενούς είναι η προσπάθειά του να τοποθετήσει τον αναλυτή έξω από την περιοχή της [ναρκισσιστικής] παντοδυναμίας και του ελέγχου του, δηλαδή [να τον τοποθετήσει] στον εξωτερικό κόσμο…».[17]

Ο Bion θεωρεί ότι είναι εφικτή η λύση του αρνητικού υπό προϋποθέσεις, κατά τη διάρκεια της ψυχαναλυτικής διαδικασίας, αν ο ψυχαναλυτής, πρωτίστως, εκτός από τη φαρέτρα της επιστήμης, μπορεί να αξιοποιήσει και κάτι από τον τρόπο που πλησιάζουν τον Θεό, μεταξύ άλλων και οι μυστικοί του Χριστιανισμού[18], Γι' αυτό τον σκοπό προτείνει μια μέθοδο διπλής όδευσης, δηλαδή αναλυτική εργασία των ψυχικών μετασχηματισμών τόσο στο πεδίο της γνώσης όσο και στο πεδίο του Ο.

IV. Συμπέρασμα

Η διεργασία του ψυχικού θανάτου αφήνει ένα αποτύπωμα στη ζωή του υποκειμένου στο συναίσθημά του, στις σχέσεις αγάπης, στην αντίληψη του σώματός του, στην αντιμετώπιση της προϊούσης φθοράς της σάρκας και του βιολογικού του θανάτου

Θεωρώ ότι η παρουσία της ασυνείδητης ενοχής, της ψευδαίσθησης του αρνητικού, και της ψυχικής ερήμωσης σχετίζονται με το κατακερματισμένο μητρικό σώμα που κείται ωσεί «νεκρό» στο ασυνείδητο ψυχικό πεδίο του υποκειμένου. Αυτό που χρειάζεται είναι να γίνει επανόρθωση, ή κάποιου είδους νεκρανάσταση ή αναγέννηση του εσωτερικού αντικειμένου.

Κλινικά αυτό σημαίνει έξοδο του εαυτού από τα ναρκισσιστικά του τείχη, επί τα εκτός του ορίζοντα του υποκειμένου, δηλαδή να καταργηθεί ο ψευδής εαυτός και να ευοδωθεί η συνάντηση με τον άλλον άνθρωπο. Αυτό το άνοιγμα οδηγεί σε έναν υπαρξιακό, οντολογικό προβληματισμό προς αναζήτηση της αλήθειας, όχι μόνο στο πεδίο του ατόμου και της οικογένειας αλλά και στο πεδίο της απόλυτης αλήθειας (Ο). Με άλλα λόγια, ο «ψυχικός θάνατος» που συντηρείται από τον φθόνο και τη ζήλεια και είναι πλευρά της απουσίας της αγάπης, μπορεί όταν υπάρξει η αγάπη, να τον υπερβαίνει και να τον καταλύει: «Κραταιός ως Άδης ζήλος, κραταιά ως θάνατος η Αγάπη».

[1] Ψυχίατρος. Παιδοψυχίατρος, Ψυχαναλυτής ΕΕΨΨ/IFPS, τ. Προέδρος ΕΕΨΨ.

[2] Freud, S. (1920). Beyond the pleasure Principle. S.E., vol. XVIII, (1920-1922),pp. 1-64.

[3] Urribarri F. (2019). The negative and its vicissitudes: a new paradigm for psycho analysis. In “André Green Revisited: Representation and the Work of Negative”. Ed. G.S. Reed & H.B. Levine. Routledge, London 2019, pp. 65-85.

[4] Bion W. (1970). Attention and Interpretation, London, Karnac, London, 1993, p.70.

[5] Winnicott, D. (1971). Dreaming, Fantasying and Living: A Case History of Primary Dissociation. In Playing and Reality, Routledge, London, 1993. pp.26-37-118.

[6] Ομήρου, Οδύσσεια, Ραψωδία, Λ’.

[7] Βλ για την έννοια της «χώρας» που περιγράφεται από τον Πλάτωνα ως η γενεσιουργός πηγή της δημιουργικότητας , η μήτρα του γίγνεσθαι ( Τίμαιος, 52, a-d).

[8] Klein, M. (1946). Notes on some schizoid mechanisms. In Writings, vol. 3: Envy and Gratitude and Other Works 1946-1963. (Ed) M. Khan, Hogarth Press, 1975, pp 1-24.

[9] Bion, W. (1962). Μια Θεωρία για το Σκέπτεσθαι. Στο τόμο: Δεύτερες Σκέψεις. Μτφρ. στα Ελληνικά, (Επιμ.), Δ. Κυριαζής, Βήτα Ιατρικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2015, σελ.121-132 .

[10] Flordellis, Chr. (2012). Brain plasticity as a convergence of intrapsychic and inter subjective. Intern. Forum of Psychoanal. 21:218-228.

[11] Meltzer, D. & Williams, M.H. (1988). The Apprehension of Beauty: The Role of Aesthetic Conflict in Development, Art and Violence. Perth shire: Cluny Press. New Edition: Harris Meltzer Trust, 2018.

[12] Στο ποίημα του T.S.Eliot “ Waste Land”, που ο Γ. Σεφέρης μετέφρασε στα νέα ελληνικά ως «Έρημη Χώρα», αποδίδεται ποιητικά η ατμόσφαιρα του αρνητικού.

[13] Winnicott, D.(1971). Τhe Place where we live. In Playing and Reality, Routledge, 1993. p 107.

[14] Bion, 1970, pp. 87-91.

[15] Bion W. (1965). Transformations, Maresfield, London, 1991, pp. 157-171)

[16] Winnicott, D. (1971). Τhe Use of an Object and Relating through Identifications. In Playing and Reality, Routledge, London, 1993. p. 91.

[17] Η απόδοση από το Αγγλικό κείμενο είναι του συγγραφέα.

[18] Kyriazis, D. (2021) Influences of Christian Thought in Psychoanalytic Theory and Practice. In “Soul and Psyche as a Surprise: Psychoanalysis and Orthodox Theology in Dialogue”. Ed. E. Deli and V. Thermos. St. Sebastian Orthodox Press, 2021, pp. 91-95 & 96-98), (υπό δημοσίευση).

Από το περιοδικό «Σύναξη», τεύχος 158,
Απρίλιος-Ιούνιος 2021, Πένθη, σελ. 39.
www.synaxi.gr/archive/tefxos_158.php

Dimitris-Kyriazis-Δημήτρης Κυριαζής, MD, PhD, Ψυχίατρος, Παιδοψυχίατρος, Ψυχαναλυτής, ΕΕΨΨ- IFPS
Ο Δημήτρης Κυριαζής είναι υποπτέραρχος ε.α., Ψυχίατρος, Παιδοψυχίατρος, Ψυχαναλυτής (ΕΕΨΨ), Απόφοιτος της Στρατιωτικής Ιατρικής Σχολής (1965). Ειδικεύτηκε στην Ψυχιατρική (1969-1973) στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο και στην Παιδοψυχιατρική (1977-1979) στο Ινστιτούτο Allan Memorial και στο Μontreal Children's Hospital του Mc Gill Univeristy στο Μοntreal του Καναδά.

Διετέλεσε Διευθυντής της Ψυχιατρικής Κλινικής του 251 ΓΝΑ (1987-1991). Είναι διδάκτορας της Ιατρικής Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Έχει σπουδάσει ψυχανάλυση, ομαδική ανάλυση και οικογενειακή θεραπεία στην Ελλάδα.

Επί πολλά έτη διδάσκει Ψυχολογία Ηγεσίας και Stress Management στη Σχολή Πολέμου της Πολεμικής Αεροπορίας (ΣΔΙΕΠ) και την Ανωτέρα Διακλαδική Σχολή Πολέμου (ΑΔΙΣΠΟ). Διδάσκει στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού προγράμματος της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας και της Εταιρείας Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας.

Έχει συγγράψει άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά πάνω σε θέματα Κλινικής Ψυχανάλυσης, Ομαδικής Ψυχολογίας, Ψυχανάλυσης και Λογοτεχνίας, όπως και του ανθρώπινου παράγοντα στο αεροπορικό ατύχημα.

Σχετικές εργασίες έχει παρουσιάσει σε ψυχαναλυτικά και ψυχιατρικά συνέδρια. Έχει ακόμη συμμετάσχει ενεργά σε πρωτοβουλίες για τον δημόσιο διάλογο Ψυχιατρικής / Ψυχανάλυσης και Θρησκείας. Εργάζεται ιδιωτικά ως ψυχαναλυτής για ενηλίκους, παιδιά και έφηβους, ως ομαδικός αναλυτής και ως θεραπευτής ζεύγους και οικογενείας.

by Sophia-Ntrekou.gr | Αέναη επΑνάσταση

Βιβλίο Επιμέλεια ΚΥΡΙΑΖΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ «ΘΕΡΑΠΕΥΟΝΤΑΣ: Ορθόδοξη Θεολογία και Ψυχοθεραπεία – συγκλίσεις και αποκλίσεις». Εκδ. ΑΡΜΟΣ 2012. 
► Η πάλη ανάμεσα στο καλό και στο κακό - Ν. Λυγερός (Βίντεο) 
► Ματθαίος Γιωσαφάτ: Η πανδημία κλονίζει και τις σχέσεις - Η αγάπη κρατάει μακριά τον φόβο του θανάτου (video)

ΠερισσότεραΨυχοθεραπευτικά



(2017). Ετήσια ελληνική έκδοση, 5:126-152

Η καταστροφικότητα αναθεωρημένη
Επί του δοκιμίου του Winnicott:
«Η χρήση του αντικειμένου και 
το σχετίζεσθαι μέσω ταυτίσεων»

Thomas H. Ogden, Translated by: Χάρις Χατζή

Η χρήση του αντικειμένου και το σχετίζεσθαι μέσω ταυτίσεων είναι μια συνεισφορά-ορόσημο, για την οποία δυσκολεύομαι να γράψω, γιατί τόσα πολλά απ' αυτά που βρίσκονται στον πυρήνα της, ο συγγραφέας απλώς τα υπαινίσσεται. Είναι απαραίτητο ο αναγνώστης όχι μόνο να διαβάσει την εργασία, αλλά επίσης να τη γράψει.

Στη δική μου ανάγνωση/γραφή αυτού του άρθρου η μητέρα γίνεται πραγματική για το βρέφος, μέσω της διαδικασίας κατά την οποία το μωρό πραγματικά την αφανίζει ως εξωτερικό αντικείμενο (καταστρέφοντας την αίσθηση του εαυτού της ως ικανής μητέρας) και αυτό αντιλαμβάνεται αυτή την καταστροφή.

Επίσης, η μητέρα γίνεται ένα πραγματικό εξωτερικό αντικείμενο για το βρέφος, καθώς αυτό αρχίζει να βιώνει την ψυχική εργασία που αυτή επιτελεί για να επιβιώσει της καταστροφής, μια μορφή εργασίας η οποία δεν συμβαίνει στον κόσμο των φαντασιωσικών αντικειμένων. Ο αναλυτής ή η μητέρα μπορεί να μην μπορέσουν να επιβιώσουν της καταστροφής.

Είναι ουσιώδες να μπορεί ο αναλυτής να παραδεχτεί στον εαυτό του την ανικανότητά του να επιζήσει και –εάν είναι απαραίτητο– να τερματίσει την ανάλυση, εξαιτίας των πολύ ζημιογόνων επιδράσεων που έχει και στον ασθενή και στον αναλυτή μια παρατεταμένη εμπειρία τέτοιου τύπου. Ο συγγραφέας παρουσιάζει κλινικές συζητήσεις αναλύσεων στις οποίες ο αναλυτής άλλοτε επιβιώνει και άλλοτε δεν μπορεί να επιβιώσει της καταστροφής.

[This is a summary or excerpt from the full text of the book or article.
The full text of the document is available to subscribers.]
https://pep-web.rocks/search/document/ANIJP-EL.005.0126A


2 σχόλια:

Ιφιγένεια Γεωργιάδου είπε...

Η εσωστρεφής αναδόμηση του υπαρξιακού μοντέλου επιβίωσης πλανάται και πλάνα σε μετεωρισμους ανυπόστατης ευεργετικής παρουσίας ιδανικών προβαλλόμενων δυνητικών μοτίβων αρρυθμίας μιας ευμετάβλητα ερευνητικής προσωπικής απαξίας...

pol είπε...

Διαφωνώ ριζικά με τον όρο "Ψυχικός θάνατος" τον οποίο αποδίδει ο ιατρός στην περίπτωση του ασθενή του.

Διακρίνω τον ψυχικό θάνατο στην περίσταση όπου εξετάζουμε μια ψυχή που τίποτε πλέον δεν την ελκύει ώστε στην κίνηση προς αυτό που την έλκει να παρουσιάζει εσωτερική δραστηριότητα. Μια ψυχή που δεν παρουσιάζει απολύτως καμία κίνηση. Μια ψυχή που δεν αντιδρά αισθητικά στις εξωτερικές εντυπώσεις, που δεν ενεργεί την αίσθηση του ωραίου ή της αποστροφής. Μια ψυχή που έχει καταστεί στείρα στην παραγωγή αισθητικών ερεθισμάτων. Μια ψυχή που αδυνατεί να δίνει "φως", "χρώμα", "οσμή", "θερμότητα" ή "ψυχρότητα", "νόημα", "ηδονή" ή "οδύνη" στις αντιληπτικές παραστάσεις.

Αυτό είναι ψυχικός θάνατος. Και πιστέψτε με, είναι τελείως επώδυνο για το υποκείμενο. Η έννοια της κόλασης, από μια οτπική γωνία.