Η καινοτομία του Ελ Γκρέκο στην εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου η Κοίμηση της Θεοτόκου

Η Κοίμηση της Θεοτόκου, 1567. Αυγοτέμπερα σε ξύλο,
61,4χ45 εκ., υπογραμμένο στη βάση του κεντρικού
κηροπηγίου: «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας»,
Εκκλησία Κοίμησης της Θεοτόκου, Ερμούπολη, Σύρος

της Σοφίας Ντρέκου

Η Ζωγραφική με θέμα την Κοίμηση της Θεοτόκου στον ομώνυμο Ιερό Ναό στην Ερμούπολη της Σύρου, είναι έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, που έγινε γνωστός ως Ελ Γκρέκο, το οποίο δημιούργησε κοντά στο τέλος της περιόδου όπου ζούσε ακόμα στην Κρήτη, πιθανώς πριν το 1567.

Ταυτοποιήθηκε ως έργο του Θεοτοκόπουλου το 1983, όταν ο αρχαιολόγος Γεώργιος Μαστορόπουλος κατά τη διάρκεια των διακοπών του πήγε να προσκυνήσει στο ναό. Ο πίνακας αυτός, που ανακαλύφθηκε θαμμένος στον προαύλιο χώρο, του τράβηξε την προσοχή. Καθώς το όνομα του ζωγράφου ήταν καλυμμένο από τη βρωμιά επιδίωξε να το καθαρίσει εμφανίζοντας (στο κάτω μέσο της εικόνας) την υπογραφή του ζωγράφου, ΔΟΜΗΝΙΚΟC ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟC Ο ΔΕΙΞΑC.

Εξακολουθεί να βρίσκεται στον Ιερό Ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Ερμούπολη, και κατά την επικρατέστερη άποψη μετακινήθηκε εκεί κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης από κατοίκους των Ψαρών οι οποίοι μετά την καταστροφή των Ψαρών κατέφυγαν στη Σύρο, έκτισαν τον ναό την περίοδο 1826-1829, κι έτσι ο ναός έγινε γνωστός και ως των Ψαριανών. Καθώς τα αρχεία της εκκλησίας δεν διασώζονται πλέον, η παλαιότερα γνωστή καταγραφή αναφέρει πως η εικόνα βρισκόταν στον ναό από το 1850.

Η ανακάλυψη ήταν σημαντική για την καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης του Ελ Γκρέκο και την πρώιμη σταδιοδρομία του. Το έργο συνδυάζει στοιχεία της κρητικής σχολής της βυζαντινής αγιογραφίας, και του ιταλικού μανιερισμού, και η σύνδεση της με τον Θεοτοκόπουλο οδήγησε στην ταυτοποίηση τριών άλλων έργων (τρίπτυχο της Μόντενα, Ο Άγιος Λουκάς ζωγραφίζει την Παναγία και το Βρέφος, και η Προσκύνηση των Μάγων), και μετέπειτα και στην ταυτοποίηση κάποιων ανυπόγραφων έργων όπως τα Πάθη του Χριστού.

Επίσης, το μετέπειτα έργο του Θεοτοκόπουλου με τίτλο «Η ταφή του κόμη του Οργκάθ» το οποίο δημιούργησε κατά τη σταδιοδρομία του στην Ισπανία, έχει υποστηριχτεί πως διαθέτει επιρροές από τη συγκεκριμένη εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου.

Οι χρυσοφόρες υπάρξεις των ασωμάτων αγγέλων

El Greco, Dormition of Virgin Mary, icon in Ermoupolis, Syros
El Greco, Dormition of Virgin Mary, icon in Ermoupolis, Syros

The Dormition of the Virgin (before 1567, tempera and gold on panel, 61.4 × 45 cm, Holy Cathedral of the Dormition of the Virgin, Hermoupolis, Syros) was probably created near the end of the artist's Cretan period. The painting combines post-Byzantine and Italian mannerist stylistic and iconographic elements. Photographer El Greco Museum - Heraklion, Crete. [Death of the Virgin Mary (1541–1614)]

Η εξαιρετική σύλληψη του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, οι χρυσοφόρες υπάρξεις των ασωμάτων αγγέλων ως υψοποιόν στήριγμα της καθέδρας της Παναγίας Θεοτόκου χρόνος απροσδιόριστος όπου η Κοίμηση του σώματος εναποθέτει στα στοργικά χέρια του Κυρίου την ψυχή εις αιώνια ζωογονία με την μετάσταση!!!

Η Σύρος έχει το προνόμιο να φυλάσσει στο πνευματικό Αρτοφόριο του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου «των Ψαριανών» από το 1850 περίπου, έναν πολύτιμο μαργαρίτη ύψιστης εθνικής και θρησκευτικής αξίας, την εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

Ο εμφανής διαχωρισμός γης και ουρανού, πράγμα ιδιαίτερα σπάνιο στις υπόλοιπες αγιογραφίες βυζαντινής τέχνης που απεικονίζουν την Κοίμηση της Θεοτόκου, και οι κινήσεις των μορφών, που είναι πιο έντονες και πιο «πλαστικές» από τις συνήθως αυστηρές του Βυζαντίου, είναι τα πιο εμφανή.

Η καλλιτεχνική της αρτιότητα δείχνει ότι ο Ελ Γκρέκο όταν πήγε στην Δύση ήταν διαμορφωμένος καλλιτεχνικά!

Η Κοίμηση της Θεοτόκου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στην Σύρο

Η Κοίμηση της Θεοτόκου. Δομίνικος Θεοτοκόπουλος (El Greco)
Χρονολόγηση: περίπου 1567 Υλικό: τέμπερα σε ξύλο. 
Διαστάσεις: 61,4x45 εκ. Βρίσκεται στην Εκκλησία της Κοίμησης 
της Παναγίας των Ψαριανών, Ερμούπολη, Σύρος

Ο Ελ Γκρέκο ζωγράφισε την Κοίμηση της Θεοτόκου (αυγοτέμπερα σε ξύλο) κοντά στο τέλος της κρητικής του περιόδου, ​​κατά πάσα πιθανότητα πριν από 1567. Η υπογραφή του Ελ Γκρέκο «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας» στη βάση του μεσαίου κηροπηγίου ανακαλύφθηκε τυχαία το 1983 από τον αρχαιολόγο – βυζαντινολόγο κ. Γεώργιο Μαστορόπουλο, υπάλληλο της Γ’ Εφορείας Νήσων Β.Α. Αιγαίου, που έφθασε στη Σύρο στο πλαίσιο έρευνας και μελέτης για τους ναούς και τα κειμήλια τους.

Ήταν Παρασκευή πρωταπριλιά του 1983 όταν, σύμφωνα με μαρτυρία του προϊσταμένου του Ναού, αρχιμανδρίτη Αλέξ. Τσιουχάρη, ο αρχαιολόγος είδε την εικόνα καλυμμένη με πολλά αφιερώματα και με ασημένια επικάλυψη των μορφών του Ιησού και της Θεοτόκου και μαυρισμένη από το χρόνο. Αφού, είχε τη συγκατάθεση του παρόντος εφημερίου, π. Κωνσταντίνου Κοντού, αφαίρεσε τα αφιερώματα και τις επικαλύψεις και ύστερα από έναν πρώτο καθαρισμό είδε ξαφνικά την υπογραφή «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας».

Η έκπληξη και η συγκίνηση ήταν μεγάλη και στις 8.4.1983 η εικόνα με τη συγκατάθεση του αοιδίμου Δωροθέου Α’ (Στέκα) μεταφέρθηκε υπό προστασία στην Αθήνα για μελέτη και συντήρηση, ενώ το ίδιο βράδυ γίνονται οι σχετικές ανακοινώσεις από την τότε υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη. Καθαρίστηκε και συντηρήθηκε από τον κ. Μπαλτογιάννη.

Στο ναό βρίσκεται από το 1850 περίπου. Δεδομένου ότι δεν διασώζονται Αρχεία του Ναού, τα οποία καταστράφηκαν την περίοδο της Κατοχής από συμμαχικό βομβαρδισμό του λιμένα της Ερμούπολης, από τον οποίο επλήγη το ιερό Βήμα, όπου και φυλάσσονταν τα Αρχεία του, μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για τον τρόπο ελεύσεως της Εικόνας στο Ναό.

Κατά την επικρατέστερη άποψη, η εικόνα μεταφέρθηκε στη Σύρο από τους Ψαριανούς πρόσφυγες, οι οποίοι, φεύγοντας από τα κατεστραμμένα Ψαρά, αναζητώντας νέα πατρίδα, μετέφεραν μαζί τους, με τα άλλα όσια και ιερά, την Εικόνα της Κοιμήσεως, την οποία αφιέρωσαν στον ομώνυμο Ναό, τον επιλεγόμενο «των Ψαριανών», δεύτερο χρονολογικά Ναό της Ερμούπολης, που οι ίδιοι έκτισαν μεταξύ των ετών 1826 – 1829.

Ένα εξαιρετικό έργο της νεανικής ηλικίας του μεγάλου ζωγράφου, που δείχνει πόσο ώριμος τεχνίτης της «βυζαντινής» τεχνικής και τεχνοτροπίας ήταν ο Θεοτοκόπουλος όταν έφευγε από την Κρήτη (1567), αλλά και κοινωνός της ορθοδόξου πνευματικότητας. Μια προσωπικότητα που είχε, όπως αποδεικνύεται διαμορφωθεί πριν φύγει για Βενετία και από εκεί για Ισπανία όπου μεγαλούργησε.

Η ανακάλυψη της Κοιμήσεως οδήγησε στην αναγνώριση των άλλων τριών έργων του («το Τρίπτυχο της Μοντένα» [1568], «ο Άγιος Λουκάς ζωγραφίζει την Παναγία» [1567] και «η Προσκύνηση των Μάγων» [1567]) και στη συνέχεια την αποδοχή ως αυθεντικών περισσοτέρων έργων του, υπογεγραμμένων ή μη (όπως «το Πάθος του Χριστού» ζωγραφισμένα [Πιετά με Αγγέλους] το 1566).

Η εικόνα φέρει όλα τα στοιχεία για το καθιερωμένο μοτίβο για το θέμα αυτό, το οποίο ήταν πολύ κοινό στην Ορθόδοξη Εκκλησία με την οποία ο Ελ Γκρέκο ανατράφηκε και επηρεάστηκε από αυτή. Παρ’ όλα αυτά, έχει χάσει κάποια στοιχεία της παραδοσιακής βυζαντινής λιτότητας, υιοθετώντας χαρακτηριστικά της Αναγέννησης.


Έχει όμως ακόμα και κάποιες μικρές παραλλαγές, αντί π.χ. της αυστηρής σύνθεσης με τους δύο άξονες σε ορθή γωνία, παρουσιάζεται εδώ μια περισσότερο δυναμική σύνθεση με την ελαφρά διαγώνια τοποθέτηση της Παναγίας και τη σχεδόν ομόλογη του Χριστού, που σκύβει προς την Παναγία. Έχει ακόμη επισημανθεί η ιταλική καταγωγή του κηροπηγίου και του περιστεριού. Οι λεπτομέρειες αυτές δίνουν το στίγμα της εποχής, του τόπου, αλλά και των αναζητήσεων του μεγαλοφυούς καλλιτέχνη.

Η σύνθεση της «Ταφής του Κόμη Οργκάθ» έχει στενή σχέση με την βυζαντινή εικονογραφία της «Κοιμήσεως της Θεοτόκου». Τα παραδείγματα που έχουν χρησιμοποιηθεί για να υποστηρίξει αυτή την άποψη έχουν μια στενή σχέση με την εικόνα της «Κοιμήσεως της Θεοτόκου» του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, που ανακαλύφθηκε το 1983 στην εκκλησία με το ίδιο όνομα στη Σύρο.

Η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα (1939-13 Ιουνίου 2022) πιστεύει ότι μια τέτοια σύνδεση υπάρχει. Ο Robert Byron, σύμφωνα με τον οποίο ο εικονογραφικός τύπος της «Κοιμήσεως της Θεοτόκου» ήταν το συνθετικό μοντέλο για την «Ταφή του Κόμη Οργκάθ», ισχυρίζεται ότι ο Ελ Γκρέκο ως γνήσιος βυζαντινός ζωγράφος εργάστηκε καθ 'όλη τη ζωή του με ένα ρεπερτόριο των κατασκευαστικών στοιχείων και μοτίβων κατά βούληση, ανάλογα με τις απαιτήσεις και την εκφραστική αφήγηση της τέχνης.

Η Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα (1939-13 Ιουνίου 2022) ήταν Ελληνίδα ιστορικός τέχνης, αρχαιολόγος και Ομότιμη Καθηγήτρια της Ιστορίας της Τέχνης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών που από το 1992 έως το 2022 υπηρέτησε ως Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου.

Η εκκλησία Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Ερμούπολη

Dormition_El_Greco-Death of the Virgin Mary

Η εκκλησία της ενορίας των Ψαριανών χτίστηκε στα 1826-29 και είναι Βασιλική χωρίς Τρούλου, Τρίκλητος με γυναικωνίτη Μπαρόκ – Αναγέννηση. Ο Ναός συνδυάζει ξύλο και μάρμαρο. Η είσοδος και το τέμπλο είναι από μάρμαρο, ενώ Αμβωνας, Δεσποτικό, Βημόθυρα, από ξύλο ή φύλλο χρυσού. Η οροφή είναι διακοσμημένη με χριστιανικά σύμβολα των πρώτων χριστιανικών χρόνων, όπως Α-Ω, Ι.Χ., Δ, ο Σταυρός κ.α. Εξωτερικά είχε ανοιχτές τοξοστοιχίες, που σήμερα έχουν κλειστεί με σιδερένια υαλόφρακτα παράθυρα.

Στη βόρεια και ανατολική πλευρά του περιβόλου έχουν χτιστεί κελιά. Εντοιχισμένη επιγραφή στη νότια πλευρά της εισόδου αναφέρει τις χρονολογίες οικοδόμησης (1829) και ανακαίνισης (1847-50) και τον ρόλο του Μητροπολίτη Χίου και έπειτα Κυκλάδων Δανιήλ.

Εντυπωσιακή είναι η κατασκευή της εκκλησίας. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι πέτρινοι, αλλά οι κίονες στο εσωτερικό βαμμένοι με τρόπο που απομιμείται το μάρμαρο, οι θόλοι και τα σταυροθόλια είναι από ξύλο. Ο ξύλινος σκελετός των θόλων, που φαίνεται από τον γυναικωνίτη, μοιάζει με αναποδογυρισμένο σκαρί πλοίου θα’ λέγε κανείς ότι τον έφτιαξαν καραβομαραγκοί η καμπύλη πλευρά του προς το εσωτερικό της εκκλησίας διαμορφώνεται με μπαγδατί, ενώ όλος ο ναός καλύπτεται με ξύλινη στέγη.


Το τέμπλο, έργο του Αντ. Νικ. Φραγκούλη, ανακαινίστηκε το 1867.

Ο Ναός βομβαρδίστηκε το 1943 (23.10.1043) με συνέπεια την πλήρη καταστροφή του Ιερού Βήματος του οποίου η αποπεράτωση έγινε το 1951. (σχετική επιγραφή στη βόρεια είσοδο).

Αρκετές εικόνες είναι αφιερωμένες από σωματεία και συντεχνίες, όπως η εικόνα των 40 μαρτύρων του Δ. Κωσταράκη, αφιερωμένη από τους αχθοφόρους του Ναυπηγείου το 1863 η εικόνα του Αγ. Αντωνίου, έργο του ιερέα Δ. Μιχάλοβιτς, από το σινάφι των μπουργουζήδων (τρυπανιστών), 1872.

Οι παλαιότερες εικόνες είναι του Ευαγγελισμού (1826) και των δώδεκα Αποστόλων (1827), έργα Σμυρναίου ζωγράφου, καθώς και μια εικόνα της Πλατυτέρας σε λαμαρίνα, στην άκρη της ανατολικής στοάς (1827).

Υπάρχουν ακόμη δύο εικόνες του Παν. Κυριόπουλου, που είχε σπουδάσει στη Ρωσία και Ιταλία, μια κεντημένη εικόνα της Κοίμησης του 1831, και στους τοίχους αγιογραφίες των ζωγράφων Δ.Χ. Λαμπρινού Αρμενόπουλου, Στ. και Επ. Δροσινοϋ, Φρ. Δεσίπρη κ.ά.

Το παλαιότερο έργο που διασώζεται, του El Greko
είναι η εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου

η εικόνα μέσα στο Ναό

Οι πίνακες
του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου είχαν θεματικές παρμένες κυρίως από τη χριστιανική παράδοση. Δύο ήταν κυρίως οι γυναικείες μορφές που εμφανίζονταν στα έργα του καλλιτέχνη, η Παναγία και η Μαρία η Μαγδαληνή. Η απεικόνιση των μορφών αυτών δεν ήταν κάθε φορά η ίδια αλλά εξελίσσονταν ανάλογα με τις επιρροές του Γκρέκο και την εξέλιξη και ωρίμανσή του ως καλλιτέχνη κατά τη διάρκεια της ζωής του. Οι επιρροές του Γκρέκο ήταν πολλές αν αναλογιστεί κανείς την εποχή που ζει, τα διαφορετικά καλλιτεχνικά ρεύματα που συνυπάρχουν (Μανιερισμός, Μπαρόκ, Ροκοκό), τα μέρη που έζησε (Κρήτη- Ιταλία-Ισπανία) καθώς και τους καλλιτέχνες με τους οποίους ήρθε σε επαφή (Μιχαήλ Άγγελος, Τιτσιάνο).

Πρώτο αντιπροσωπευτικό έργο της νεανικής καλλιτεχνικής περιόδου του Γκρέκο, που αποτελεί και το παλαιότερο χρονολογικά έργο που διασώζεται, είναι η εικόνα της Κοιμήσεως Της Θεοτόκου (Ερμούπολη Σύρου). 

Η καινοτομία που παρουσιάζει ο Γκρέκο δεν έγκειται στη θεματική της εικόνας, αφού αποτελεί κλασική θεματική της «Κρητικής Σχολής» παρμένη από τα απόκρυφα ευαγγέλια αλλά στο συνδυασμό πολλών αναγεννησιακών και παλαιολόγειων στοιχείων με το κλασικό. Η εικόνα της Παναγίας εδώ χαρακτηρίζεται από γλυκύτητα, κίνηση και χάρη ενώ οι άλλες γυναικείες μορφές θρηνούν, όλες αποτυπωμένες κατά τα βυζαντινά πρότυπα.

Στη Σύρο βρίσκεται ένας από τους πρώτους και
μέχρι πρότινος άγνωστους πίνακες του Ελ Γκρέκο.

Η αγιογραφία βρίσκεται εντοιχισμένη σε μάρμαρο, από
πάνω της υπάρχει συναγερμός και ψηλά μια κάμερα
ασφαλείας που καταγράφει κάθε κίνηση των επισκεπτών της.

Η «Κοίμηση της Θεοτόκου» είναι ένα από τα τρία βεβαιωμένα έργα της πρώιμης περιόδου του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου. Ο εμφανής διαχωρισμός γης και ουρανού, πράγμα ιδιαίτερα σπάνιο στις υπόλοιπες αγιογραφίες βυζαντινής τέχνης που απεικονίζουν την Κοίμηση της Θεοτόκου, και οι κινήσεις των μορφών, που είναι πιο έντονες και πιο «πλαστικές» από τις συνήθως αυστηρές του Βυζαντίου, είναι τα πιο εμφανή.

Οι πόρτες της εκκλησίας ανοίγουν. Ένας υπάλληλος της Γ' Εφορείας Νήσων Βορειοανατολικού Αιγαίου, ο αρχαιολόγος και βυζαντινολόγος Γεώργιος Μαστορόπουλος, έχει φτάσει εκεί για να ερευνήσει τις εικόνες και τα κειμήλια του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Ερμούπολη. Το ημερολόγιο δείχνει 1 Απριλίου του 1983 – Πρωταπριλιά. Μία από τις εικόνες που έχει να ελέγξει είναι αυτή της «Κοίμησης της Θεοτόκου», η οποία, ωστόσο, έχει φθαρεί από το πέρασμα του χρόνου, ενώ το μόνο που διακρίνεται είναι η μορφή της Παναγίας στο νεκρικό κρεβάτι.

Ενώ ξεκινά τον πρόχειρο έλεγχο και έναν αρχικό καθαρισμό της εικόνας, ξαφνικά, στο μέσον του κάτω μέρους βλέπει κάποια γράμματα. Κάνει μερικά λεπτά για να τα διακρίνει. «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας». Ο βυζαντινολόγος παθαίνει σοκ. Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα η αγιογραφία που έχει μπροστά του να έχει ζωγραφιστεί από τον Ελ Γκρέκο, έναν από τους μεγαλύτερους αναγεννησιακούς ζωγράφους της ιστορίας. Οι ιερείς που βρίσκονται στον ναό για τον τυπικό έλεγχο σοκάρονται κι αυτοί. Πού να ήξεραν πως η φθαρμένη εικόνα που είχαν τόσα χρόνια σε μια γωνιά της εκκλησίας ήταν έργο τέτοιου μεγέθους!

Ο Γεώργιος Μαστορόπουλος ζητάει από τον παρόντα εφημέριο, π. Κωνσταντίνο Κοντό, να τη μεταφέρει με μεγάλη προσοχή για μελέτη και συντήρηση στην Αθήνα. Ο ενθουσιασμός είναι ήδη πολύ μεγάλος, με την τότε υπουργό Πολιτισμού, Μελίνα Μερκούρη, να δημοσιεύει σχετική ανακοίνωση. Το ημερολόγιο δείχνει 8 Απριλίου.

Το πιο πιθανό σενάριο, βέβαια, είναι πως τον πίνακα –άγνωστο σε ποια κατάσταση και αν ήξεραν την αξία του– έφεραν στη Σύρο οι Ψαριανοί μετά την καταστροφή του νησιού και τη σφαγή των κατοίκων από τον οθωμανικό στρατό τον Ιούνιο του 1824, τρία χρόνια μετά την κήρυξη της Επανάστασης.

Στα εργαστήρια συντήρησης του υπουργείου Πολιτισμού οι αρχικές προβλέψεις και επιθυμίες επιβεβαιώνονται. Πρόκειται πράγματι για έναν από τους πρώτους και άγνωστους μέχρι τότε πίνακες ζωγραφικής του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, της πρώιμης περιόδου, δηλαδή της εποχής πριν φύγει από την Ελλάδα και ταξιδέψει αρχικά για Βενετία και στη συνέχεια για Τολέδο, όπου έζησε, μεγαλούργησε και πέθανε.

Και ενώ θα περίμενε κανείς πως η εικόνα θα έμενε στην Αθήνα, οι ιθύνοντες αποφάσισαν να την επιστρέψουν εκεί όπου ανήκει, στον Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Σύρο. Ο πίνακας βρίσκεται εκεί μέχρι σήμερα, ενώ, λόγω της σημασίας και της αξίας της, τα μέτρα ασφαλείας γύρω της είναι πολύ ισχυρά. Η αγιογραφία βρίσκεται εντοιχισμένη σε μάρμαρο, από πάνω της υπάρχει συναγερμός και ψηλά μια κάμερα ασφαλείας που καταγράφει κάθε κίνηση των επισκεπτών της. Ποιος, άραγε, θα πίστευε πως μια φθαρμένη εικόνα θα γινόταν πόλος έλξης των χιλιάδων τουριστών που επισκέπτονται το νησί κάθε χρόνο για να τη δουν;

Η επιμελής συντήρηση ανέδειξε όλα τα χαρακτηριστικά της εικόνας και όλες τις μορφές της. Ουσιαστικά αναπαριστά την Κοίμηση της Θεοτόκου κατά την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση.

Ο πίνακας χωρίζεται σε δύο σκηνές.

Στο κάτω μέρος η Παναγία απεικονίζεται στο νεκρικό κρεβάτι με τα χέρια σταυρωμένα, ενώ ο Χριστός γέρνει προς το μέρος της. Εκείνος κρατά στα χέρια του ένα φασκιωμένο μωρό, το οποίο, σύμφωνα με την παράδοση, συμβολίζει την ψυχή της. Δίπλα της στέκονται άγγελοι. 

Στο επάνω μέρος φαίνεται ξανά η Παναγία, αυτήν τη φορά στα σύννεφα, με τη συνοδεία αγγέλων, και λίγο πιο δίπλα ο απόστολος Θωμάς, σε στάση δέησης, να παραλαμβάνει τη ζώνη της.

Ενώ ο πίνακας εμφανίζει πάρα πολλά βυζαντινά στοιχεία –αυγοτέμπερα σε ξύλο και όχι λάδι, αυστηρές μορφές και χρώματα–, παρουσιάζει μερικά παραλλαγμένα χαρακτηριστικά που αργότερα θα κάνουν την τέχνη του Ελ Γκρέκο διάσημη παγκοσμίως. 

Ο εμφανής διαχωρισμός γης και ουρανού, πράγμα ιδιαίτερα σπάνιο στις υπόλοιπες αγιογραφίες βυζαντινής τέχνης που απεικονίζουν την Κοίμηση της Θεοτόκου, και οι κινήσεις των μορφών, που είναι πιο έντονες και πιο «πλαστικές» από τις συνήθως αυστηρές του Βυζαντίου, είναι τα πιο εμφανή.

Άλλωστε η Κρήτη, την εποχή του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ήταν ενετοκρατούμενη, με αποτέλεσμα πολλά δυτικά στοιχεία να εισχωρήσουν στην αγιογραφία της περιοχής. Σήμερα, μάλιστα, αυτές τις τεχνοτροπίες πολλοί τις εντάσσουν στην κρητική σχολή. 

Τη δημιουργία του πίνακα την τοποθετούν περίπου στο διάστημα 1565-1566, αν και η χρονολογία δεν έχει αποσαφηνιστεί πλήρως. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε πότε η εικόνα κατέληξε από την Κρήτη στη Σύρο. Κατά πάσα πιθανότητα γι' αυτό ευθύνεται ο συμμαχικός βομβαρδισμός του λιμανιού της Ερμούπολης την περίοδο της Κατοχής, εξαιτίας του οποίου καταστράφηκε το ιερό βήμα και μαζί όλα τα αρχεία των ενοριών του νησιού και των κειμηλίων τους.

Το πιο πιθανό σενάριο, βέβαια, είναι πως τον πίνακα –άγνωστο σε ποια κατάσταση και αν ήξεραν την αξία του– έφεραν στη Σύρο οι Ψαριανοί μετά την καταστροφή του νησιού και τη σφαγή των κατοίκων από τον οθωμανικό στρατό τον Ιούνιο του 1824, τρία χρόνια μετά την κήρυξη της Επανάστασης. Όσοι επέζησαν μπήκαν στα καράβια και κατευθύνθηκαν προς τις Κυκλάδες, με τη Σύρο να αποτελεί τελικό προορισμό για αρκετούς από αυτούς, καθώς το νησί εκείνη την περίοδο ήταν από τους μεγαλύτερους εμπορικούς σταθμούς της χώρας. Άλλωστε, η ίδια η εκκλησία στην οποία βρίσκεται σήμερα ο πίνακας του Ελ Γκρέκο χτίστηκε από τους Ψαριανούς πρόσφυγες, γι' αυτό και, εκτός από Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, λέγεται και «εκκλησία των Ψαριανών».

Οι επιρροές στην κατασκευή είναι πολύ έντονες. Μέχρι πριν από μερικά χρόνια οι κολόνες του μεγάλου ναού ήταν ξύλινες, ακριβώς επειδή οι εκπατρισμένοι ήταν μάστορες στο συγκεκριμένο υλικό. Στο εσωτερικό, ο ξύλινος σκελετός των θόλων που φαίνεται από τον γυναικωνίτη μοιάζει με αναποδογυρισμένο σκαρί πλοίου, επιλογή που θύμιζε στους τεχνίτες το πλούσιο ναυτικό παρελθόν τους που οι Οθωμανοί κατέστρεψαν μέσα σε μερικές ημέρες. 

Από την άλλη, επειδή στο νησί ζουν χιλιάδες καθολικοί, η εκκλησία έχει και δυτικές επιρροές. Ξεχωρίζει το μαρμάρινο τέμπλο –στους ορθόδοξους ναούς συνηθίζεται το ξύλινο– και οι πολύχρωμες εικόνες που πιο πολύ μοιάζουν με αναγεννησιακούς πίνακες, πάρα με βυζαντινές αγιογραφίες. Η αλληλεπίδραση των δύο παραδόσεων στο νησί είναι εμφανής.

Ο τεράστιος ορθόδοξος ναός του Αγίου Νικολάου ακριβώς πάνω από το θέατρο Απόλλων είναι ίσως ο μοναδικός που διαθέτει βιτρό στο ιερό του και την ίδια στιγμή μπορεί κανείς να δει μανουάλια σε καθολικές εκκλησίες. Σήμερα οι ντόπιοι, καθολικοί και ορθόδοξοι, συμβιώνουν αρμονικά, ενώ, ακόμα και το Πάσχα, το γιορτάζουν μαζί.

Η σημασία του πίνακα της «Κοίμησης της Θεοτόκου» του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου είναι πολύ μεγάλη. Θεωρείται ένα από τα τρία βεβαιωμένα έργα της πρώιμης περιόδου, μαζί με τον «Ευαγγελιστή Λουκά που ζωγραφίζει την Παναγία» και την «Προσκύνηση των Μάγων», ενώ έχει ταξιδέψει μέχρι το Τολέδο για τη μεγάλη έκθεση με αφορμή τα 400 χρόνια από τον θάνατό του. Πολλοί αναλυτές, μάλιστα, υποστηρίζουν πως η «Κοίμηση της Θεοτόκου» έχει κοινά στοιχεία με την «Ταφή του κόμη του Οργκάθ», έναν από τους «λαμπρότερους πίνακες που υπάρχουν στην Ισπανία».

(El Greco) ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (Ηράκλειο Κρήτης, 1 Οκτωβρίου 1541 – Τολέδο, 7 Απριλίου 1614), ήταν κρητικός ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας της Ισπανικής αναγέννησης, γνωστός επίσης με τo ισπανικό προσωνύμιο El Greco, δηλαδή ο Έλληνας. Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος έχει χαρακτηριστεί από τον Πάμπλο Πικάσο ως ο «πατέρας» του στην ζωγραφική. Ορισμένοι από τους πιο σπουδαίους ζωγράφους που έχει εμπνεύσει είναι ο Ντιέγο Βελάσκεθ, ο Εντουαρ Μανέ και ο Πολ Σεζαν. » Συνεχίστε την ανάγνωση »

ΔΕΙΤΕ: Διάλεξη του Ν. Λυγερού: «Η καινοτομία του El Greco».

Πληροφορίες:

• Οι χρυσοφόρες υπάρξεις των ασωμάτων αγγέλων - Σοφία Ντρέκου

• Γραμματεία Ιεράς Μητροπόλεως Σύρου 08 Φεβρουαρίου 2014. «Συνέντευξη Μητροπολίτη κ. Δωροθέου Β΄, στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο». www.imsyrou.gr.

• Το παλαιότερο έργο που διασώζεται, του El Greko [1] Rosa Giorgi, El Greco, επιμ. Κατερίνα Πρεβόλη, Ημερησία, 2006, σ. 16. [2] Α. Χ. Μπιτσάνη, Οι γυναίκες του Γκρέκο-Πάθος, κάλλος, αρετή στο έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2004 , σ. 297.

• Η εκκλησία Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Ερμούπολη
Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Ερμούπολη, 841 00, Σύρος
Αρχαιολογικοί Χώροι - Μνημεία. Δήμου Ερμούπολης Νάξου

• The Dormition of the Virgin (before 1567, tempera and gold on panel,
[Death of the Virgin Mary (1541–1614)] Wikimedia Commons

• R. Byron, Greco: The Epilogue to Byzantine Culture, 160-174

Web Gallery of Art, The Dormition of the Virgin.



Δεν υπάρχουν σχόλια: