Ο Χρήστος Γιανναράς και το φως των Χριστουγέννων ως πρόκληση νοήματος και
ελευθερίας. Η εικόνα δεν εικονογραφεί τον λόγο· τον συνοδεύει. Και αυτό είναι τέχνη.
Τα Χριστούγεννα πέρα από την ηθικολογία, τα θρησκευτικά κλισέ και τη χρησιμοθηρία. Η ενανθρώπηση του Θεού ως εμπειρία και όχι ως θρησκευτικό ιδεολόγημα
Εισαγωγή
Τι ακριβώς γιορτάζουμε τα Χριστούγεννα; Στις σύγχρονες δυτικού τύπου κοινωνίες, τα Χριστούγεννα συχνά εκφυλίζονται σε θρησκευτική συνήθεια, ηθικολογικό μήνυμα ή ψυχολογική παρηγορία. Ο Χρήστος Γιανναράς, με λόγο αιχμηρό, βαθιά εκκλησιολογικό και αντισυμβατικό, προτείνει ένα αντίδοτο στην ηθικολογική χρήση της πίστης. Αποδομεί ουσιαστικά τη θρησκευτική α-νοησία και επαναφέρει το ερώτημα του νοήματος: πώς μπορεί η ενανθρώπηση του Θεού να κατανοηθεί όχι ως ιδεολόγημα, αλλά ως εμπειρία ελευθερίας και σχέσης.
Το κείμενο λειτουργεί ως αντίδοτο στη θρησκειοποίηση των Χριστουγέννων, ανοίγοντας δρόμο προς την εκκλησιαστική εμπειρία και την ταπεινοφροσύνη ως τρόπο υπάρξεως. Τα Χριστούγεννα αναγνώσκονται ως εμπειρία ελευθερίας, ως ψηλάφηση νοήματος και όχι ως ιδεολόγημα ή ψυχολογική παρηγορία. Η ενανθρώπηση του Θεού δεν προσφέρεται για κατανάλωση, αλλά για μετοχή και αυτό το στοίχημα θέτει ο Γιανναράς στον σύγχρονο άνθρωπο.
Ο Γιανναράς δεν «πείθει»· αποκαλύπτει. Και όποιος αντέξει να διαβάσει, ήδη άρχισε να ελευθερώνεται...
🟥 3. Αντίδοτο στη θρησκευτική α-νοησία – Χριστούγεννα, ελευθερία και εμπειρική ψηλάφηση του νοήματος
(Ο Χρήστος Γιανναράς θέτει καίρια ερωτήματα για το τι πραγματικά εξακολουθούμε να γιορτάζουμε στα Χριστούγεννα μέσα στις σύγχρονες δυτικού τύπου κοινωνίες και αποκαλύπτει τη σύγχυση ανάμεσα στο εκκλησιαστικό γεγονός και τη θρησκειοποιημένη, χρησιμοθηρική του εκδοχή. Δείχνει ότι η γλώσσα με την οποία σήμερα μιλάμε για την ενανθρώπηση του Θεού δεν είναι η γλώσσα της υπαρξιακής πάλης για το νόημα, αλλά η γλώσσα της ωφελιμιστικής ηθικολογίας, των θρησκευτικών κλισέ και της ψυχολογικής κατανάλωσης.
Το καίριο ερώτημα -πώς ο απρόσιτος Θεός ταυτίζεται με το βρέφος της φάτνης- παραμένει αναπάντητο, καθώς αποφεύγεται είτε με ιδεολογήματα είτε με την επίκληση ενός «υπερφυσικού» μαγικού παραλογισμού. Ως αντίδοτο στη θρησκευτική α-νοησία, ο Γιανναράς προβάλλει την εμπειρική ερμηνευτική της εκκλησιαστικής παράδοσης, όπως τη διασώζει ο Ισαάκ ο Σύρος: την ταπεινοφροσύνη ως μόνη απτή πιστοποίηση υπαρξιακής ελευθερίας από τη φύση.
Η ενανθρώπηση και η ανάσταση του Χριστού νοούνται ως θρίαμβος της ελευθερίας του προσώπου έναντι κάθε φυσικής ή ουσιαστικής αναγκαιότητας. Το νόημα των Χριστουγέννων δεν προσφέρεται ως ιδέα ή δόγμα, αλλά καλεί σε έμπρακτη σπουδή του τρόπου υπάρξεως της κένωσης, όπου η αγάπη αποκαλύπτεται όχι ως ηθική εντολή, αλλά ως τρόπος υπάρξεως της ίδιας της Θεότητας.
Πέρα από την πλημμυρίδα θρησκευτικής κηρυγματικής, ο Ισαάκ ο Σύρος παραμένει ζωντανό δώρο ζωής, υπενθυμίζοντας ότι η αλήθεια των Χριστουγέννων ψηλαφείται μόνο μέσα στη σχέση, την ελευθερία και την ταπεινή μέθεξη.)
🟢 Αντίδοτο στη θρησκευτική α-νοησία
Διερωτήσεις για τα κοινώς αυτονόητα, ερωταποκρίσεις αναζήτησης αφετηριακών ορισμών.
Τι ακριβώς εξακολουθούμε να γιορτάζουμε με τη «γιορτή» των Χριστουγέννων στις δυτικού τύπου κοινωνίες μας σήμερα;
Μάλλον αυτό που λέει η λέξη: Τη γέννηση του Χριστού, άσχετα με το τι νομίζει ο καθένας για τον Χριστό. Αν ήταν, λ.χ., ο Θεός που έγινε άνθρωπος. Ή αν ήταν μόνο ιδρυτής μιας ακόμη θρησκείας. Ή απλώς ένας χαρισματικός ηθικολόγος, ξεχωριστός φιλόσοφος, ρομαντικός κοινωνικός μεταρρυθμιστής. Αναγνωρίζουμε όλοι αυτονόητα τον ξεχωριστό ρόλο του Χριστού στην ανθρώπινη Ιστορία και αφηνόμαστε στη συνήθεια να γιορτάζουμε τη γέννησή του.
Για το πρώτο ενδεχόμενο, να ήταν ο Θεός που έγινε άνθρωπος, τι λογικά ερείσματα (ερείσματα κοινωνούμενης εμπειρίας) μπορεί να έχει ένας σημερινός, στις δυτικού τύπου κοινωνίες, άνθρωπος; Πώς ο Χριστός, ένα ιστορικά εντοπισμένο ανθρώπινο άτομο με τους υπαρκτικούς περιορισμούς της ανθρώπινης φύσης, μπορεί να ήταν η ίδια η Αιτιώδης Αρχή των υπαρκτών, ο Θεός δημιουργός του σύμπαντος;
Στο πλαίσιο του βίου μας σε δυτικού τύπου κοινωνίες σήμερα, μοιάζει να μην υπάρχει η γλώσσα τόσο για την αναζήτηση όσο και για την απάντηση σε ένα τέτοιο ερώτημα. Κάποτε οι άνθρωποι πάλευαν κατά προτεραιότητα να αποκρυπτογραφήσουν το αίνιγμα της ύπαρξης των υπαρκτών, όπως παλεύουν σήμερα να μάθουν τα μυστικά της ύλης για να εκμεταλλευτούν την ύλη. Κάθε πάλη γεννάει την αναγκαία για το εγχείρημα γλώσσα. Άλλη γλώσσα για την έρευνα του υπαρκτικού γεγονότος, άλλη για την αποτελεσματικότητα της χρησιμοθηρίας.
Σήμερα, οι εκπρόσωποι του θεσμοποιημένου σε «επικρατούσα θρησκεία» εκκλησιαστικού γεγονότος μάς μιλάνε για την ενανθρώπιση του Θεού με τη γλώσσα όχι της πάλης για να φωτιστεί το αίνιγμα της ύπαρξης, αλλά με την κυρίαρχη γλώσσα της χρησιμοθηρικής αποτελεσματικότητας. Μας μιλάνε για το «αγαπάτε αλλήλους» που είπε ο Χριστός και είναι φανερό ότι το καταλαβαίνουν σαν συνταγή ωφελιμιστικής ηθικολογίας – θα μπορούσε να το έχει πει και ο Μαχάτμα Γκάντι. Μας μιλάνε και για την «ειρήνη» που ευαγγελίστηκε ο Χριστός, θαυμάσιο και αυτή κομφόρ της φυτικής ευζωίας μας. Κυρίως, μας μιλάνε με πλήθος τυποποιημένα αυτονόητα, λέξεις και φράσεις που λειτουργούν μόνο ως θρησκευτικά κλισέ, δίχως το παραμικρό αντίκρισμα εμπειρικής αμεσότητας, όπως όλες οι αξιωματικές αρχές των ιδεολογημάτων και τα δογματικά a priori.
Καταιγισμός κηρυγμάτων, πλημμυρίδα έντυπου θρησκευτικού λόγου, ραδιοφωνικές συχνότητες που πουλάνε θρησκεία για ψυχολογική κατανάλωση. Και το καίριο, το ζωτικό ερώτημα αναπάντητο: Πώς ο άγνωστος, απρόσιτος, «πάντων επέκεινα» Θεός, ο ανέκφραστος, απερινόητος, αόρατος, ακατάληπτος, μπορεί να ταυτίζεται με βρέφος ανθρώπινο σε φάτνη αλόγων; Ποια πρόταση ερμηνείας του υπαρκτικού γεγονότος μπορεί να φωτίσει αυτόν τον παραλογισμό; Να καταφύγουμε στην ευκολία της «υπερφυσικής» αλογίας, δηλαδή σε μαγικές ερμηνείες άμπρα-κατάμπρα; Μα με την επίκληση του «υπερφυσικού» ο άνθρωπος έχει σκαρώσει πολλά θρησκευτικά μυθεύματα. Ποτέ ο λόγος της εκκλησιαστικής εμπειρίας δεν κατέφυγε στο πρόσχημα του «υπερφυσικού» και αυτόν τον εκκλησιαστικό λόγο απηχούσε ο Ντοστογιέφσκι όταν κατάγγελλε «το θαύμα, το μυστήριο και το κύρος» σαν τις τρεις πανίσχυρες δυνάμεις του κακού που δουλώνουν τον άνθρωπο.
Πρόταση εμπειρικής ψηλάφησης «νοήματος» των Χριστουγέννων εκθέτει με διακριτική προσήνεια Ισαάκ ο Σύρος και η γραφή του επιβιώνει άκρως επικαιρική κάπου δεκατρείς αιώνες. Δέξου την ταπεινοφροσύνη, λέει ο μέγας Ισαάκ, είναι η μόνη εμπειρική πιστοποίηση που μπορεί να έχει ο άνθρωπος υπαρκτικής ελευθερίας από τη φύση του. Αν φτάσεις σε αυτήν την εμπειρική πιστοποίηση θα έχεις βεβαιωθεί ότι η ταπεινοφροσύνη «στολή Θεότητός εστιν. Ο γαρ Λόγος ο ενανθρωπήσας αυτήν ενεδύσατο και ωμίλησεν ημίν δι’ αυτής εν τω σώματι ημών».
Στην πάλη για ερμηνευτικό φωτισμό του υπαρκτικού αινίγματος, πρώτο είναι το πρόβλημα της ελευθερίας. Όχι της ελευθερίας ως δυνατότητας επιλογών, όπως σήμερα νηπιωδώς την κατανοούμε, αλλά της ελευθερίας από τους περιορισμούς που επιβάλλουν στην ύπαρξή μας οι δεδομένες αναγκαιότητες της φύσης μας: η υποταγή στον χρόνο, στον χώρο, στη φθορά, στον θάνατο. Και το πρώτο που ενδιαφέρει είναι αν η ελευθερία από τη φύση μπορεί να περιλαμβάνεται στα ενδεχόμενα του υπαρκτικού γεγονότος.
Η ερμηνευτική πρόταση της εκκλησιαστικής εμπειρίας βλέπει στα Χριστούγεννα απτή (ιστορικά σαρκωμένη) την ελευθερία της ύπαρξης του Θεού από κάθε αναγκαιότητα προκαθορισμού που θα προϋπέθετε η θεία φύση ή ουσία του. Είναι Θεός, αλλά είναι και υπαρκτικά ελεύθερος από τη θεότητά του, ελεύθερος να υπάρξει «κενωτικά» και ως άνθρωπος – στην ενανθρώπισή του ψηλαφείται ο θρίαμβος της υπαρκτικής ελευθερίας του προσώπου του έναντι της φύσης του. Αντίστοιχα, η εκ νεκρών ανάσταση του Χριστού είναι η απτή ελευθερία του από τους υπαρκτικούς περιορισμούς της ανθρώπινης φύσης που προσέλαβε.
Νοήματα όλα αυτά άκρας σχετικότητας παγιδευμένα μέσα στα όρια του κόσμου μας που είναι και όρια της γλώσσας μας. Γι’ αυτό και εύκολα διολισθαίνουν στο ιδεολόγημα. Το γνωρίζει, ασφαλώς επώδυνα, Ισαάκ ο Σύρος και συνετά η δική του ερμηνευτική των Χριστουγέννων πρόταση αποφεύγει την παγίδα των νοημάτων. Καλεί στην άμεση εμπειρική ψηλάφηση της ερμηνείας, στην έμπρακτη σπουδή του τρόπου της υπάρξεως που ελευθερώνει από τις προδιαγραφές της φύσης. Και αυτός ο τρόπος είναι η «κένωση», η ταπεινοφροσύνη. «Πας ο αμφιεσάμενος αυτήν, την στολήν εν η ωράθη ο κτίστης αμφιέννυται» – σπουδάζει στο κορμί του την ελευθερία από την κτιστότητα.
Η «αποκάλυψη» που κομίζει η εκκλησιαστική εμπειρία είναι όλη κι όλη τρεις λέξεις: «Πατήρ», «Υιός», «Πνεύμα». Δηλώνουν την Αιτιώδη Αρχή του υπαρκτού ως ελευθερία από την οντική ατομικότητα τη φυσικά ή ουσιαστικά προκαθορισμένη. Και ελευθερία από τον ατομοκεντρισμό δεν σημαίνει άρνηση της αυτοσυνείδητης ετερότητας, αλλά πραγμάτωσή της μέσα από την υπαρκτική δυναμική της σχέσης, της αυθυπέρβασης, της αγάπης. Η αγάπη δεν είναι ηθική ποιότητα, αλλά ο τρόπος υπάρξεως της Θεότητας, ο τρόπος της ελευθερίας.
Το όνομα «Πατήρ» δεν παραπέμπει σε ατομικό εγώ, αλλά στη σχέση με τον «Υιό» και το «Πνεύμα», το ίδιο και καθένα από τα άλλα δύο ονόματα. Και αυτόν τον τρόπο της ύπαρξης ως ελευθερίας τον αποκάλυψε το βρέφος της Βηθλεέμ φορώντας σάρκα ταπεινή, δηλαδή ψηλαφητή την «στολήν της Θεότητος».
Πέρα από την απελπιστική πλημμυρίδα θρησκευτικής κηρυγματικής α-νοησίας υπάρχει, δώρο ζωής ανεκτίμητο, Ισαάκ ο Σύρος.
Παντείου Πανεπιστημίου, Χρήστου Γιανναρά (1935 - 2024)
🟩🔴 Όταν το νόημα αντιστέκεται
Ίσως το βαθύτερο σκάνδαλο των Χριστουγέννων να μην είναι η ενανθρώπηση του Θεού, αλλά η άρνησή μας να αντέξουμε τις συνέπειές της. Έναν κόσμο όπου το νόημα δεν επιβάλλεται, δεν αποδεικνύεται, δεν καταναλώνεται. Στην κοσμολογία της νεωτερικότητας, το σύμπαν λειτουργεί ως μηχανισμός και ο άνθρωπος ως μονάδα επιβίωσης· στην ψυχαναλυτική της εκδοχή, η επιθυμία εξημερώνεται σε ανάγκη και η ελευθερία μεταμφιέζεται σε επιλογή. Και πολιτικά, η σχέση αντικαθίσταται από συμβόλαια, δικαιώματα, διαχειρίσιμες ταυτότητες.
Ο λόγος του Χρήστου Γιανναρά επιμένει να θυμίζει ότι η ενανθρώπηση δεν είναι θρησκευτικό μήνυμα αλλά υπαρξιακή πρόταση: ρήξη με τον ατομοκεντρισμό, αποδέσμευση από τον φόβο, είσοδος σε έναν τρόπο ύπαρξης όπου το Είναι θεμελιώνεται στη σχέση. Εκεί όπου η ταπεινοφροσύνη δεν είναι ψυχική αρετή αλλά κοσμικό γεγονός, και η αγάπη δεν λειτουργεί ως ηθικός κανόνας αλλά ως αρχή συγκρότησης του κόσμου.
Ίσως γι’ αυτό τα Χριστούγεννα ενοχλούν. Γιατί δεν προσφέρουν παρηγοριά χωρίς κόστος. Ζητούν μετατόπιση. Και αυτό, σε κάθε εποχή, είναι πράξη βαθιά πολιτική.
Όταν ο λόγος δεν χαϊδεύει, αλλά ελευθερώνει, τότε γίνεται γιορτή.
Ο Γιανναράς δεν μας δίνει απαντήσεις·
μάς αφαιρεί τα ψεύτικα ερωτήματα. Από εκεί αρχίζει η ελευθερία.
✍🏻 Ανάλυση - Σχολιασμοί: Σοφία Ντρέκου
Αρθρογράφος - Columnist (Sophia Drekou)
📌 Το κείμενο αυτό αποτελεί μέρος του αφιερώματος:
«Τα Χριστουγεννιάτικα του Χρήστου Γιανναρά - Ανάγνωση και στοχασμοί», όπου αναπτύσσεται συνολικά ο λόγος του για τα Χριστούγεννα ως τρόπο υπάρξεως. 👉 https://www.sophia-ntrekou.gr/2024/12/christougenna-giannaras.html
Περισσότερα Θέματα: Χρήστος Γιανναράς, Χριστούγεννα
🎄Εισαγωγή Ερωτήσεων για διάλογο με Αναγνώστες/στριες
O στοχασμός για τα Χριστούγεννα στον λόγο του Χρήστου Γιανναρά, δεν είναι συναίσθημα ή ιδεολόγημα αλλά εμπειρία ελευθερίας και σχέσης.
Δεν είναι όλα τα χριστουγεννιάτικα κείμενα για να μας κάνουν να νιώσουμε καλύτερα. Κάποια υπάρχουν για να μας μετακινήσουν.
Τα Χριστούγεννα δεν είναι μήνυμα παρηγορίας ούτε θρησκευτικό ιδεολόγημα. Στον λόγο του Χρήστου Γιανναρά, η ενανθρώπηση του Θεού δεν «εξηγείται»· βιώνεται ως εμπειρία ελευθερίας, ως ρήξη με την ηθικολογία, τη χρησιμοθηρία και τα κλισέ της θρησκευτικής κατανάλωσης.
Πώς νοείται σήμερα η ενανθρώπηση του Θεού; Ως μήνυμα; Ως ηθική διδασκαλία; Ή ως εμπειρία ελευθερίας που δεν χωρά σε θρησκευτικά κλισέ; Σε έναν κόσμο που μετατρέπει τα πάντα σε προϊόν - ακόμη και τη θρησκεία - ο Χρήστος Γιανναράς προτείνει τα Χριστούγεννα ως εμπειρία σχέσης και ελευθερίας, όχι ως ιδεολόγημα.
Αντίδοτο στη θρησκευτική α-νοησία: τα Χριστούγεννα ως εμπειρία ελευθερίας, σχέσης και νοήματος, πέρα από ηθικολογία και θρησκευτικά κλισέ. Τα Χριστούγεννα δεν «εξηγούνται». Ή βιώνονται ως εμπειρία ελευθερίας ή εκφυλίζονται σε θρησκευτικό ιδεολόγημα.
Ένα κείμενο που δεν προσφέρεται για συμφωνία, αλλά για ανάγνωση. Ο Χρήστος Γιανναράς μιλά για τα Χριστούγεννα ως αντίδοτο στη θρησκευτική α-νοησία - όχι με συνθήματα, αλλά με ερωτήματα που αντέχουν τη σιωπή. Ο λόγος του ανοίγει έναν απαιτητικό αλλά γόνιμο διάλογο για το νόημα των Χριστουγέννων. Για όσους ενδιαφέρονται για πολιτισμό, θεολογία και τον δημόσιο λόγο πέρα από ευκολίες.
❓🌲Ερωτήσεις διαλόγου
• Μπορούν τα Χριστούγεννα να νοηθούν σήμερα ως γεγονός ελευθερίας και σχέσης ή έχουν εγκλωβιστεί οριστικά στη σφαίρα της θρησκευτικής χρησιμότητας;
• Τι σημαίνει ενανθρώπηση του Θεού αν δεν βιώνεται ως εμπειρία, αλλά περιορίζεται σε διδασκαλία ή ηθικό πρότυπο;
• Σε ποιο βαθμό η θρησκειοποίηση των Χριστουγέννων συνδέεται με τον σύγχρονο ατομοκεντρισμό και την καταναλωτική λογική;
• Μπορεί η ταπεινοφροσύνη να νοηθεί ως τρόπος ύπαρξης και όχι ως ψυχολογική αρετή;
Ειδικές ερωτήσεις
• Πώς σου φαίνεται η ιδέα της ελευθερίας ως «τρόπου υπάρξεως» και όχι ως επιλογής; Μπορεί ακόμη να αρθρωθεί ποιητικά στον σύγχρονο λόγο;
• Θα έλεγες ότι αυτή η ενανθρώπηση ως ρήξη με τον γραμμικό χρόνο μπορεί να ιδωθεί και κοσμολογικά - ως μετατόπιση από τη μέτρηση στη μετοχή;
Όταν ο λόγος δεν ζητά συμφωνία,
αλλά παρουσία, τότε αρχίζει ο διάλογος.
Όταν ο λόγος γίνεται σχέση,
τότε έχει ήδη βρει τον δρόμο του.
Keywords: Χρήστος Γιανναράς, Χριστούγεννα, θρησκευτική α-νοησία, ενανθρώπηση Θεού, εκκλησιαστική εμπειρία, Ισαάκ ο Σύρος, ταπεινοφροσύνη, θεολογία Χριστουγέννων, θρησκεία και Εκκλησία, αντίδοτο στη θρησκευτική α-νοησία, Χριστούγεννα, ενανθρώπηση Θεού, ελευθερία, νόημα, Ισαάκ ο Σύρος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου