Τα Κάλαντα Πρωτοχρονιάς γιατί είναι τόσο ακατανόητα;



«Παρωδία της άχραντης διάρκειας ο χρόνος... 
κορσέδες τα δευτερόλεπτα. 
Εμείς όλο φεύγουμε μα οι μήνες ολοένα 
ξανάρχονται στο παράθυρο». (Ν. Καρούζος

«Κι όμως πρέπει να βρει ένα νόμισμα η ζωή», γι’ αυτό, 
«Κάνε άλμα πιο γρήγορο απ’ τη φθορά» (Ο. Ελύτης)

Τα «Κάλαντα» της Πρωτοχρονιάς έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Λίγοι ίσως γνωρίζουν όλο το περιεχόμενό τους και ακόμα λιγότεροι την προέλευσή τους. Είναι βέβαιο ότι στο Άσμα που ακούγεται σήμερα στις γειτονιές είναι ενσωματωμένα τουλάχιστον τέσσερα «Άσματα Αγερμού» που μάλλον ανάγονται στη Βυζαντινή εποχή.

Η πρώτη ενότητα είναι μια τυπική ευχή να είναι καλή η Πρωτομηνιά και η είσοδος του Νέου Έτους:

Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά
κι αρχή - Καλός μας χρόνος


Η επόμενη ενότητα όπως φαίνεται προέρχεται από την «Λόγια» Παράδοση. Κάποιος Διδάσκαλος (ή ιερέας) δίδαξε στους μαθητές του την μεγάλη «Δεσποτική Εορτή» της «Περιτομής του Χριστού»: Ο Χριστός με το Αιγυπτιακό - Σημιτικό Έθιμο της Περιτομής οκτώ ημέρες μετά την γέννησή του «βγαίνει να γνωρίσει τον κόσμο και γίνεται αποδεκτός από τους συμπατριώτες του»: 

Αρχή που βγήκεν ο Χριστός 
Άγιος και Πνευματικός
στην γήν να περπατήσει
και να μας καλοκαρδίσει


Από την Λόγια Παράδοση φαίνεται να προέρχεται και η τρίτη ενότητα που αναφέρεται στην μνήμη του Μεγάλου Βασιλείου. Είναι πιθανό μάλιστα να σχετίζεται με τον Αρέθα Επίσκοπο Καισαρείας και με την προσπάθεια να μορφωθούν οι πληθυσμοί της Μ. Ασίας τον 10ο αι. μΧ.

(Προβάλλεται ο Μέγας Βασίλειος ως φορέας της παιδείας (βλ. εδώ) που προτρέπει τους γονείς να μορφώνουν τα παιδιά τους. Προβάλλεται επίσης η ιερή τέχνη του καλλιγράφου που πάντα στην Βυζαντινή εικονογραφία κρατά ειλητάριο («χαρτί»), Κάλαμο («πέννα») και «Καλαμάριον» (μελανοδοχείο):

Άγιος Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία.
Βαστάει πέννα και χαρτί
χαρτί και καλαμάρι
[με] Το καλαμάρι έγραφε
και [με] το χαρτί ομίλει.
...............................
Και στο ραβδί του ακούμπησε να πει το Αλφαβητάρι...

Όμως στους στίχους του πρωτοχρονιάτικου άσματος παρεμβάλλονται άλλοι στίχοι που φαινομενικά δεν «δένουν». Για παράδειγμα τι θα πει «Αρχιμηνία - κι αρχιχρονιά - ψηλή μου δενδρολιβανιά»!! Ή τί θα πει «χαρτί και καλαμάρι - δες κι εμέ το παληκάρι»!!! Αν και είναι παράξενες για εμάς οι φράσεις αυτές, είναι πολύ απλή η προέλευσή τους. Ιδού η παράξενη και χαριτωμένη ιστορία αυτών των στίχων που παρεμβάλλονται:


Για την τελική διαμόρφωση του άσματος που γνωρίζουμε σήμερα, έπαιξαν ρόλο «Καλανδιστές» που αυτοσχεδίαζαν. Μάλιστα από τον 13ο αι - όταν οι «Καντάδες» ήταν της μόδας (και ήταν δύσκολο στους νέους χαμηλών τάξεων να πλησιάζουν και να συζητούν με «αρχοντοπούλες») κάποιος τολμηρός νέος ενώ έψαλλε τα Κάλαντα στο πρόπυλο ενός αρχοντικού, σκέφτηκε να στείλει «μήνυμα» στην νέα που κρυμμένη τον άκουγε απ' «τα ψηλά τα παραθύρια» και φαινομενικά έκανε πως δεν τον καταδέχεται.


Ο νέος χρησιμοποιεί ωραίες εκφράσεις και έξυπνα κοσμητικά επίθετα για να κολακεύσει την νέα. Τόσο η τόλμη όσο και η τέχνη του νέου να συνδυάζει στίχους, μας επιτρέπει να υποθέσουμε με επιφύλαξη ότι πρόκειται για μορφωμένο νέο (ίσως Επτανήσιο) της εποχής της Φραγκοκρατίας.

Ας προσέξουμε την αυτοσχέδια προσθήκη.
Προσφωνεί την νέα στο μπαλκόνι:

«Ψηλή μου δεντρολιβανιά»
«[μοιάζεις με] εκκλησιά μετ' Άγιο θόλος»

Και συνεχίζει ανακατεύοντας τις παρακάτω φράσεις στο Άσμα της Πρωτοχρονιάς:

«Για δεν μας καταδέχεσαι;;»
«Συ είσαι Αρχόντισσα Κυρία».
«Ζάχαρο - κάρδιο - ζύμωτη, 
Δες και εμέ το παληκάρι!!»
«Βασιλικέ μου κατιφέ»
«Άσπρε μου, χρυσέ μου ήλιε!!!»


Σήμερα πολλοί είναι εκείνοι που μη γνωρίζοντας ψάλλουν λάθος τα Πρωτοχρονιάτικα Κάλαντα σε σημείο να μην βγαίνει νόημα: Ο Μέγας Βασίλειος εμφανίζεται να «μην μας καταδέχεται!!!!» ενώ η Καισάρεια «είναι αρχόντισσα Κυρία»(;;;;;).

Γιατί τα κάλαντα της πρωτοχρονιάς είναι τόσο ακατανόητα; 

Έχετε προσέξει ότι τα σημερινά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς είναι λίγο... ασυνάρτητα;; Όσο και αν προσπαθήσετε δεν βγαίνει νόημα μεταξύ των στίχων- για να θυμηθούμε τα Κάλαντα:

Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά
Ψηλή μου δεντρολιβανιά (*)
Κι αρχή καλός μας χρόνος
Εκκλησιά με τ' άγιο θόλος (*)
Άγιος Βασίλης έρχεται
Και δε μας καταδέχεται (*)
Από την Καισαρεία
Συ είσ' αρχόντισσα κυρία (*)
Βαστάει πένα και χαρτί
Ζαχαροκάντυο ζυμωτή (*)
Χαρτί χαρτί και καλαμάρι
Δες και με το παλικάρι (*)

Ας δούμε λοιπόν πώς εξηγείται η ασυναρτησία... Η ιστορία μας διαδραματίζεται στο Βυζάντιο. Σε εκείνα τα χρόνια οι φτωχοί και χαμηλών στρωμάτων άνθρωποι δεν είχαν το δικαίωμα να μιλούν στους αριστοκράτες παρά μόνο σε γιορτές όπου μπορούσαν να τους απευθύνουν ευχές.

Καλαντική Ιστορία έρωτος

Κάποιος νεαρός λοιπόν, ταπεινής καταγωγής, ήταν ερωτευμένος με μια αρχοντοπούλα. Επειδή δεν ήταν κοινωνικά αποδεκτό να την πλησιάσει παρά μόνο σε περίοδο εορτών για να της απευθύνει ευχές, αποφάσισε ανάμεσα στα κάλαντα του Μεγάλου Βασιλείου να εντάξει και ένα ερωτικό ποίημα που είχε συνθέσει! Αρχίζει λοιπόν και βάζει ενδιάμεσους στίχους (αυτούς με τα αστεράκια).

Με αυτόν τον τρόπο και τα κάλαντα θα έλεγε ακολουθώντας τους κοινωνικούς κανόνες αλλά ταυτόχρονα θα παίνευε την καλή του..!

Την αποκαλεί ψηλή, σαν δεντρολιβανιά. Επειδή φορούσε ένα από τα ψηλά τα κωνικά καπέλα με το τούλι στην κορυφή, την παρομοιάζει με Εκκλησιά με το Άγιο θόλος (θόλος εκκλησίας). Της λέει ότι δεν τον καταδέχεται (ο Άη Βασίλης δεν έχει να κάνει!) γιατί είναι αρχόντισσα κυρία.

Τέλος κλείνει με τις γαλυφιές! Την λέει ζαχαροκάντυο ζυμωτή, δηλαδή φτιαγμένη από ζάχαρη (γλυκειά μου) και την παρακαλεί να του ρίξει μια ματιά. Έτσι λοιπόν αυτά τα παράδοξα Κάλαντα πέρασαν από γενιά σε γενιά και έγιναν τα πιο διαδεδομένα σε όλο τον ελληνικό χώρο.

Πηγή: www.Sophia-Ntrekou.gr

Δείτε επίσης: «Τα Κάλαντα των Χριστουγέννων τα Ρωμαίϊκα»

Αστικά Κάλαντα Πρωτοχρονιάς, τα κάλαντα 
που επικράτησαν σε όλη την Ελλάδα. (video)
Αρχιμηνιά-Άγιος Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία



Η Πρωτοχρονιά και τα έθιμα της
Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας Αθηνών

Η Πρωτοχρονιά, πέρασμα στο νέο χρόνο, είναι φυσικό να συνδέεται με συνήθειες που εξασφαλίζουν το καλό και την αποφυγή ενεργειών που μπορεί να σημαίνουν κακό για το χρόνο που έρχεται. Τέτοια περάσματα είναι πολλά στη ζωή των ατόμων και των κοινωνιών και γι’ αυτό η έννοια του ποδαρικού είναι πολύ σημαντική για τη λαϊκή πρωτοχρονιά.

Η αντίληψη για το καλόπιασμα του νέου χρόνου οδηγεί στην επίσκεψη στη βρύση από την οποία, αφού έδιναν κέρασμα, έπαιρναν αμίλητοι το νερό για να ραντίσουν το σπίτι και τα μέλη της οικογένειας. Το ίδιο νόημα φαίνεται να έχει το κρέμασμα στην πόρτα του φυτού αγριοκρεμμύδα (ασκελετούρα στην Κρήτη, σκιλλοκρέμμυδο, μπότσικας αλλού), βολβού μεγάλης αντοχής, την ευρωστία του οποίου επιδιώκουν να μεταδώσουν αναλογικά στα μέλη της οικογένειας.

Η συνήθεια της προγνώσεως του μέλλοντος στην αρχή του νέου χρόνου αντικατοπτρίζεται στο κυνήγι της τύχης με την τοποθέτηση φύλλων ελιάς στο τζάκι ή κόκκων σιταριού στη στάχτη, προκειμένου να διαπιστώσουν πώς θα πάει η υγεία το χρόνο που έρχεται, αλλά και με το χαρτοπαίγνιο μέχρι σήμερα. 



♪♫ Πάμε να ακούσουμε Κάλαντα Πρωτοχρονιάς;; ♪♫ 

Ο χριστιανός δεν πρέπει να γιορτάζει μόνο μήνες, ούτε πρωτομηνιές ούτε Κυριακές, αλλά σ’ όλη του τη ζωή να έχει τη γιορτή που του πρέπει. Αν λοιπόν θέλεις να ‘χεις και κάποιο κέρδος από την πρωτομηνιά, κάνε το εξής. Όταν βλέπεις ότι συμπληρώθηκε ο χρόνος, ευχαρίστησε τον Κύριο, διότι σε έβαλε σ’ αυτήν την περίοδο των ετών. Δημιούργησε κατάνυξη στην καρδιά σου, ξαναλογάριασε τον χρόνο της ζωής σου, πες στον εαυτό σου· Οι μέρες τρέχουν και περνούν, τα χρόνια συμπληρώνονται, πολύ μέρος του δρόμου προχωρήσαμε. Άραγε τι καλό κάναμε; Μήπως άραγε φύγουμε από δω άδειοι κι απογυμνωμένοι από κάθε αρετή; Το δικαστήριο είναι κοντά, η ζωή μας τρέχει προς το γήρας. [Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος]

★ Βίντεο: Προσφυγικά κάλαντα (Φώκαια Μικράς Ασίας) Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά. Καταγραφή Μέλπως Μερλιέ, 1930. Τραγουδά η Ειρήνη Μπογιατζή από την Π. Φώκαια της Μικράς Ασίας. Οι φωτογραφίες εικονίζουν ελληνικά κτίρια στην Φώκαια. Τα Πρωτοχρονιάτικα Κάλαντα των σκλάβων: Τα Προσφυγικά, Σκλαβωμένα κάλαντα από την Μ. Ασία το 1930.



Τα αυθεντικά Βυζαντινά πρωτοχρονιάτικα
κάλαντα. Μακράν τα καλύτερα...

Και νέον έτος αριθμεί
την του Χριστού περιτομή
και η μνήμη του Αγίου
Ιεράρχου Βασιλείου.







Και νέον έτος αριθμεί, την του Χριστού περιτομή
και η μνήμη του Αγίου, Ιεράρχου Βασιλείου.

Του χρόνου μας αρχή καλή, και ο Χριστός μας προσκαλεί
την κακία ν’ αρνηθούμε (παράκληση), μ’ αρετές να στολιστούμε.

Να ζούμε βίον τέλειον, κατά το Ευαγγέλιον
με αγάπη με ειρήνη, και με τη δικαιοσύνη.

Χρόνια πολλά και ευτυχή, με καθαρή κι αγνή ψυχή 
(παράκληση) με χαρά και με υγεία, και τη θεία ευλογία.

Με τη θεία ευλογία…














Κάλαντα Πρωτοχρονιάς Αρχαγγέλου Ρόδου (Β. Καζούλης - N. Karantzi)
Greek Carols form Rhodes island / Κάλαντα Πρωτοχρονιάς Ρόδου
Ακούστε και: Χριστουγεννιάτικα Κάλαντα και τραγούδια με την Νεκταρία Καραντζή

Πρωτοχρονιάς Κύπρου

Πάλι ακούσετε άρκοντες
τζι' ήρταμεν να σας πούμεν
πως αύριον είναι γιορτή
τζιαί πρε... τζιαί πρέπει να χαρούμεν

Αύριον εν Αρχιχρονιά
πρώτη Ιανουαρίου
όπου γιορτάζεται παντού
τ' Αγί... τ' Αγίου Βασιλείου

Ζητώ χάρην που τον Θεόν
τα λόγια μου να δέσω
τον Άγιον Βασίλειον
να σας... να σας τον επαινέσω

Που τον αφέντην τον Θεόν
ήτανε φωτισμένος
τζι στων γραμμάτων την σπουδήν
σοφί... σοφίαν πλουμισμένος

Γέννημαν της Καισσάρειας
βλαστός Καππαδοκίας
τζιαί ποιητής θεόπνευστος
της θει... της θείας λειτουργίας

Πρωτομηνιά, Πρωτoχρονιά
τζιαί πάλ' αρχή του Λόγου
τζιαί' μεις καλός σας ήβραμεν
να ζιεί... να ζιείτε τζιαί του χρόνου
εις πολλά τα έτη



«Γλυκερία, Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά (κάλαντα Πρωτοχρονιάς)» (Αυτά τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα έχουν αρκετές παραλλαγές. Πιο παλιά ο στίχος μετά το «Άγιος Βασίλης έρχεται» ήταν «και δεν μας καταδέχεται». Αυτό ήταν αυθεντικά ρωμέϊκο γιατί έδειχνε ταπεινοφροσύνη κι αυτογνωσία (ότι δεν μας καταδέχεται από τις αμαρτίες μας). 










«Κάλαντα Πρωτοχρονιάς Φάρασσα Καππαδοκίας» ★★★








«Πρωτοχρονιάτικα Κάλαντα Χίου». 
Παραδοσιακά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς από τη Χίο, 
με τη συνοδεία της παραδοσιακής τσαμπούνας. 








★ «Πρωτοχρονιάτικα Κάλαντα Μακεδονίας»








Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα Καλύμνου

Ξημερώνει νέον έτος και Περιτομή Χριστού,
Βασιλείου του Μεγάλου, Ιεράρχου του Σοφού.

Ο Χριστός ήρθε στον κόσμο ίνα σώσει τον Αδάμ,
ίνα σώσει και τον κόσμον από Δύση ως Βορράν.

Εις αυτό το Νέο Έτος, Βασιλείου εορτή,
ήρθα να σας χαιρετίσω με την πρέπουσα ευχή.

Εύχομαι λοιπόν να ζείτε πολλούς χρόνους κι ευτυχείς,
τον Βασίλειον τον Μέγαν να ‘χετε συνδρομητήν.

Όσους έχετε στα ξένα να δεχθείτε με καλό,
να σας δίνει ευτυχία το Θεό παρακαλώ.







Σχετικά θέματα:


 
Εξωτερικοί σύνδεσμοι:

1 σχόλιο:

Μιχαλόπουλος Ἀπόστολος είπε...

'Υπάρχη καί ἂλλη ἐπεξήγηση γιά τά κάλαντα τῆς πρωτοχρονιάς,
Τά κάλαντα ψαλλόταν καί πρίν τήν γέννηση τοῦ Χριστοῦ.
Στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα τὰ κάλαντα ἦταν ἕνας ἀπὸ τοὺς ἀγερμούς, (ἀπὸ τὸ ῥῆμα ἀγείρω, ποὺ θὰ πῇ ἀθροίζω, μαζεύω, ἐρανίζομαι) δηλαδή τοὺς ἐράνους, καὶ λέγονταν ἔτσι ἀκριβῶς κι΄ αὐτὰ ἀγερμοί, ἑνῷ εἶχαν καὶ τὶς ἰδιαίτερες ἐποχιακὲς ὀνομασίες εἰρεσιῶναι, χελιδονίσματα, καὶ κορωνίσματα.
Πρέπει νά ἀναφερόμαστε καί σέ αὐτά, διότι δέν πρέπει νά ἀποκοπτώμαστε ἀπό τήν Ἑλληνική μας ρίζα.
Εἶς ἒτη πολλά.